Хитайниң өлкилиридики сәргәрдан уйғур өсмүрлири мәсилисиниң сиясий арқа көрүнүши

• Обзорчимиз пәрһат муһәммидиниң бу һәқтики толуқ мәлумати
• Download story audio

Ғурорсиз вә инсапсиз адәм әткәсчилири тәрипидин хитай өлкилиригә булап вә алдап елип берилип, оғрилиқ вә янчуқчилиққа охшиған түрлүк нашаян ишларни қилишқа мәҗбурлиниватқан сәргәрдан уйғур өсмүрлириниң йүрәкни ләрзигә салидиған ечинишлиқ тәқдири, вәтән ичи вә сиртидики уйғурларниң күчлүк диққәт - етибарини қозғаватқан җиддий мәсилиләрниң бири.

Америка авам палатаси кишилик һоқоқ комитетиниң чаршәнбә күни уйғур аяллар вә балилар әткәсчилики тоғрисида мәхсус гуваһлиқ бериш йиғини чақирип, уйғур миллий һәрикитиниң рәһбири рабийә қадир ханимни бу һәқтә испат беришкә чақирғанлиқиму, хәлқара җамаәтчиликниң бу мәсилигә җиддий көңүл бөлүватқанлиқини көрситип турмақта.

Америка ташқи ишлар министирлиқи тәрипидин елан қилинған кишилик һоқоқ доклатидиму, хитайниң адәм әткәсчиликигә қарши туруш вә әткәсчиләрниң зиянкәшликигә учриғанларни қутқузуш мәсилисидә сәмимий әмәслики алаһидә тәкитләп өтүлгән иди.

Хитай мәтбуатлирида уйғур сәргәрдан өсмүрлиригә қаритилған қарилаш кампанийәлири

Йеқинқи йиллардин буян хитай өлкилиридики көплигән мәтбуатларда, бәзи имансиз, ғурорсиз вә қара йүрәк мәлунлар тәрипидин мәҗбурлаш вә алдаш усуллири билән хитай өлкилиригә елип кетилгән уйғур өсмүрлириниң кәчүрмишлири һәққидә хәвәр вә рәсимләр елан қилинип, бир пүтүн уйғур миллитиниң омумий образи ғәрәзлик һалда хүнүкләштүрүлмәктә.

Хитай мәтбуатлирида, уйғур өсмүрлириниң һәммисила туғма оғри, янчуқчи вә булаңчи қилип көрситилип, хитай пуқралириниң бу сәби балиларға болған нәпрәт туйғулириниң күчийишигә сәвәбчи болмақта.

Хитай мәтбуатлирида көрситилишичә, һазир хитайниң көплигән өлкилиридә мәхсус сәргәрдан уйғур өсмүрлиридин мудапиә көрүш хәлқ әтрәтлири қурулған болуп, һөкүмәт вә сақчи органлириниң астириттин қоллишиға еришкән вә мәһәллә лүкчәклиридин тәркип тапқан бу әтрәтләр, мәйли гунаһ өткүзсун яки өткүзмисун, уйғур өсмүрлирини учратқан һаман тутувелип, болушиға думбалап чала өлүк қилип ташливитидиған, яшлири 5 - 13 арилиқидики бу бичариләрниң қолини арқисиға қилип чиң бағлап, кочиларда айландуруп сазайи қилидиған адәтни чиқиривалған. Йәнә һәрқайси өлкиләрдики интернет торлирида көплигән уйғур өсмүрлириниң рәсимлири елан қилинған болуп, хитай пуқралирини булардин еһтият қилиш алаһидә уқтурулған.

Хитай өлкилиридә қанчилик сәргәрдан уйғур өсмүри бар?

Хитайниң " фең хуаң " һәптилик журнилида елан қилинған, " ички өлкиләрдики уйғур сәргәрдан өсмүрлири һәққидә тәкшүрүш " намлиқ доклатта көрситилишичә, " аптоном районлуқ қутқузуш вә ярдәм бериш понкити " ниң санлиқ мәлуматлирида, ички өлкиләрдики сәргәрдан уйғур өсмүрлириниң омумий сани 4000 дин артуқ дәп көрситилгән болсиму, әмәлийәттики сан тәхминән 7000 - 8000 әтрапида.

" Шинҗаң иҗтимаий пәнләр академийиси " ниң йәнә бир доклатида көрситилишичә, 2003 - йили 1 - айдин, 2005 - йили 12 - айғичә, " аптоном районлуқ һөкүмәт " тәрипидин хитайниң ички өлкилиридин қайтуруп келингән уйғур өсмүрлириниң сани 3660 нәпәр болуп, бу, ички өлкиләрдики сәргәрдан уйғур өсмүрлириниң аранла 12.7 Пирсәнтини тәшкил қилидикән. Буларниң 90 пирсәнтидин көпрәки шәрқий түркистанниң җәнобий районлириға мәнсуп.

Хитай өлкилиридики мәтбуатларда, балилирини йоқатқан ата - аниларниң, бирқанчә йиллап өз пәрзәнтлириниң из - дерикини қилмиғанлиқи, ички өлкиләргә уларни сүрүштүрүп бармиғанлиқи, қанун орунлириға вақтида мураҗәт қилмиғанлиқи әйиблинип, уйғур ата - анилар гояки қара йүрәк вә рәһимсиз қилип тәшвиқ қилинмақта.

Әмәлийәттә болса уйғурларниң әнәнисидә, ата - аниларниң пәрзәнтлиригә көйүмчан, пәрзәнтлириниң болса ата - анилириға вападар икәнлики һәммигә аян.

Уйғур ата - аниларниң хитай өлкилиригә пәрзәнтлирини издәп баралмаслиқидики асаслиқ сәвәбләр

Ундақта ата - анилар немә үчүн йоқалған пәрзәнтлириниң из - дерикини қилалмайду ? буниң сәвәблири наһайити адди, худди хитай һөкүмитиниң юқурқи доклатида көрситилгинидәк, шәрқий түркистанниң җәнубий районлиридики уйғур деһқанлири интайин намрат болуп, киши бешиға тоғра килидиған йиллиқ кирими аран миң юән әтрапида, йәни хитай һөкүмитиниң тили буйичә ейтқанда, уларниң мутләқ көп қисми ач - ялиңачлиқ вәзийитидә яшимақта, әһвал шундақ икән, қосиқини тойғузидиғанға пули болмиған бичарә уйғурлар, қайси пулиға хитайниң өлкилиригә берип пәрзәнтлириниң из - дерикини қилалисун ? чүнки қәшқәр яки хотәндин хитайниң мәлум бир өлкисигә бериш үчүн кира һәққи үчүнла әң аз бир қанчә миң юән сәрп қилиши лазим, барғандин кейин, меһманханида йетиши лазим, йилда аран миң юән кирим қилидиған деһқанниң буниңға қандақму қурби йәтсун ? шуңа уларниң өзлири турушлуқ җайлардики қанун орунлириға мураҗәт қилиштин башқа чариси йоқ.

Хитай қанун органлириниң пүтүн күчи аталмиш " 3 хил күчләр " гә зәрбә беришкә қаритилған

Бүгүнки күндә шәрқий түркистандики пүтүн қанун орунлириниң асаслиқ күчини аталмиш " 3 хил күчләр " гә зәрбә беришкә қаритиватқанлиқи һәммигә аян, әһвал шундақ икән, улардин хитайниң өлкилиригә берип балиңизни тепип келишини күтишиңиз болса, қуруқ хиялдин башқа нәрсә әмәс.

Хитай өлкилиридә сода вә тиҗарәт билән шуғуллиниватқан бәзи уйғурларниң инкас қилишичә, қайси өлкиниң қайси шәһиридә қанчилик сәргәрдан уйғур өсмүрниң барлиқи һәммигә аян болуп, уларни издәшму кәтмәйдикән, әгәр шәрқий түркистандики қанун орунлири халиса, уларни бир - икки һәптә ичидила пүтүнләй қайтуруп китәләйдикән, әмма һазирға қәдәр бу өсмүрләрниң из - дерикини қилип шәрқий түркистандики қанун органлиридин бирәр қетимму адәм келип бақмиған, әмәлийәттә болса шәрқий түркистандин мәхсус келип хитай өлкилиридики һәрқайси шәһәр вә районларда тимисқилап йүргән вә һәтта мәхсус понкитларни қуруп ятқан сақчи вә бихәтәрлик хадимлириниң сани интайин көп болуп, уларниң асаслиқ вәзиписи болса, хитай өлкилиридә қечип йүргән уйғур сиясий қачқунларни қолға чүшүрүш икән. Мана бу, хитайниң қанун җәһәттики икки хил өлчәм сияситиниң типик өрники.

Хитай һакимийитиниң сәргәрдан уйғур өсмүрлири мәсилисигә көз юмуштики түп мәқсити

Ундақта, хитай өлкилиридики һөкүмәт вә қанун органлириниң сәргәрдан уйғур өсмүрлириниң мәвҗутлуқиға, һәтта уларниң бәзи мунапиқлар тәрипидин оғрилиққа вә янчуқчилиққа селинишиға көз юмушидики асасий сәвәб немә ?

Хитай өлкилиридики сақчи органлири хитай мәтбуатлириға бу һәқтә изаһат бәргәндә, өзлириниң аталмиш " аз санлиқ милләтләргә қануний җәһәттин етибар бериш сиясити " ни иҗра қиливатқанлиқини, әгәр уларға қаттиқ тәдбир қолланған тәқдирдә, компартийиниң " милләтләр сиясити " гә хилап келидиғанлиқини баян қилишмақта, бу сәвәбтин хитай өлкилиридики пуқралар ичидә, компартийиниң аз санлиқ милләтләргә қаратқан бу хил " етибар бериш " сияситигә болған наразилиқлар үзлүксиз күчийип бармақта.

Әмәлийәттә болса, хитай қанун органлириниң уйғур өсмүрлирини алдап вә булап елип келиватқан адәм әткәсчилиригә көз юмуши, хитай мәркизи һакимийитиниң уйғурларға қаратқан омумий истратегийисиниң муһим тәркиви қисмидин ибарәт болуп, түп мәқсити, хитай хәлқиниң уйғурларға болған өчмәнлик туйғулирини күчәйтиштин ибарәт. Чүнки, худди чәтәлләрдики мәшһур хитай демократлиридин вий җиңшиң, ву хуңда, ваң лишюң қатарлиқларниң тилға елип өткинидәк, хитай хәлқи ичидә уйғур, тибәт қатарлиқ аз санлиқ милләтләргә қарита һесдашлиқ туйғулириниң күчийиши, кәлгүсидә аз санлиқ милләтләрниң өз тәқдирини өзи бәлгиләш һоқуқини қолға кәлтүрүш қәдимини тизлитиши мумкин, чүнки кәлгүсидә хитайда коммунистик һакимийәт ағдурулуп, униң орнини демократик бир һакимийәт игилигәндә, хитайниң мустәмликиси астидики уйғур, тибәт вә моңғул қатарлиқ милләтләрниң хитай территорийиси ичидә қелип - қалмаслиқида хитай пуқралириниң позитсийиси һәл қилғуч муһим рол ойнайду, хитай демократик һәрикитиниң рәһбири вий җиңшиңму 1999 - йили җәнвәдә уйғур вәкиллири билән елип барған сөһбити җәрянида, " силәрниң мустәқиллиқиңларни етирап қилиш мәсилисидә һазир мән қарар берәлмәймән, кәлгүсидә биз һакимийәт бешиға чиққандин кейин, бу мәсилидә хәлқимизниң райиға қарап қарар биримиз " дегән иди.

Коммунист хитай һакимийитиму буниң кәлгүси хәтирини һес қилип йәткини үчүн, бир қанчә йилдин буян өз хәлқи ичидә уйғурларға болған өчмәнлик туйғулирини күчәйтиш үчүн мәқсәтлик вә пиланлиқ һалда тәшвиқат елип бармақта.

Бир тәрәптин уйғурларни, " радикал, террорчи, қатил, явайи " дәп болушиға тәшвиқ қилса, йәнә бир тәрәптин, юқурқидәк уйғур өсмүрлирини булап келип нашаян ишларға мәҗбурлаватқан адәм әткәсчилириниң йиргинишлик қилмишлириға қәстән көз юмуш вә уйғур өсмүрлириниң таяқ - тоқмақ вә бесим астида қилишқа мәҗбур болған оғрилиқ вә янчуқчилиққа охшаш ишлирини кәң көләмдә тәшвиқ қилип, уйғурларни гоя туғма оғри, янчуқчи, булаңчи вә қатил қилип көрситишкә урунуп кәлмәктә. Уйғурлар ичидин чиққан бәзи имансиз, ғурорсиз, виҗдансиз, инсапсиз мәхлуқларму намрат уйғур деһқанлириниң пәрзәнтлирини хитай өлкилиригә булап вә алдап апирип нашаян ишларға селиш арқилиқ, коммунист хитай һакимийитиниң уйғурларниң образини хунүкләштүрүш үчүн йолға қоюватқан омумий истратегийисигә йеқиндин маслишип кәлмәктә. (Пәрһат муһәммиди)