Uyghur qizlirini xitaygha yötkesh siyasiti qandaq shekillen'gen ?

• Obzorchimiz perhat muhemmidining bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Amérika dölet mejliside xitaydiki ayallar we balilar etkeschiliki toghrisida ispat bérish yighini chaqirilghanda, Uyghurlarning milliy rehbiri we meniwiy anisi rabiye qadir xanim, xitay ölkilirige mejburiy yötkep ishlitiliwatqan Uyghur qizlirining ehwali heqqide mexsus doklat bergen, rabiye xanimning delil - ispatliq we qayil qilarliq doklati amérika dölet mejlisi ezalirining küchlük diqqet - étibarini qozghighan, amérika awam palatasining bezi ezaliri, xitay da'irilirining 16 yashtin 25 yashqiche bolghan Uyghur qizlirini xitay ölkilirige mejburiy yötkesh siyasitini, " keng kölemlik irqiy tazilashning bir qismi " dep qaraydighanliqini eskertken idi.

" Uyghur qizlirining xitay ölkiliride ayaq - asti qiliniwatqanliqining jawabkari kommunist xitay hakimiyiti "

Bügün sherqiy türkistanning weziyitige qaraydighan bolsaq, her derijilik partiye - hökümet organlirining, " éshincha emgek küchlirini bashqa yurtlargha bérip ishleshke yüzlendürüsh" dégen niqab astida Uyghur qizlirini xitayning ichki ölkilirige türkümlep yötkesh siyasitini özlirining eng asasliq wezipilirining biri qilip kéliwatqanliqini körüwélish tes emes, ehwal shundaq iken, bu qétim amérikida dölet mejliside bu heqte chaqirilghan ispat bérish yighinidin kéyin, xitayning amérikidiki bash elchisining bayanatchisi wang bawdungning buninggha qayturghan inkasi nahayiti külkilik idi, uning bayan qilishiche, Uyghur qizlirini xitayning ichki ölkilirige yötkep apirip erzan bahada mejburiy ishlitish mesilisi döletning siyasiti emesmish, bu tamamen xitaydiki bezi insanlarning zorawanliq we qanunsiz qilmishliri imish! wang bawdung, Uyghur qizlirining ichki ölkilerde qolliniwatqanliqining, éziliwatqanliqining we xuddi ottura esirdiki qullardek éghir ékspilatatsiyige uchrawatqanliqining mes'uliyitini pütünley ularni ishlitiwatqan xitay xojayinlarning gedinige artip qoyghan.

Méningche, Uyghur qizlirining xitayning ichki ölkiliride ayaq - asti qiliniwatqanliqining birdin - bir jawabkari, ularni bu xil muhitqa mejburiy yötkep kelgen we xitay xojayinlirining ularni éghir derijide ézishige shara'it yaritip bergen kommunist xitay hakimiyitining del özidin ibaret, shunga hésab bérishke toghra kelse, aldi bilen bu shepqetsiz hakimiyet biwasite hésab bérishi lazim!

" Poskam we peyziwat nahiyisidinla shendunggha ewetilgen Uyghur qizlirining sani 5 mingdin ashidu "

Undaqta, Uyghur qizlirini xitayning ichki ölkilirige mejburiy yötkesh siyasiti qandaq otturigha chiqti? bu mesilige jawab bérishtin burun, xitay kommunistik partiyisining 16 - nöwetlik wekiller qurultiyidin buyanqi bezi hadisilerge nezer sélip baqayli, 2003 - yili 3 - ayda béyjingda chaqirilghan xitay kommunistik partiyisining 16 - nöwetlik wekiller qurultiyida," shinjang Uyghur aptonom rayonluq partkom" ning sékrétari wang léchu'en, merkizi komitét siyasiy byurosining ezaliqigha we xitay merkizi hökümiti teripidin alahide tesis qilin'ghan " shinjang xizmetlirini maslashturush guruppisi" ning mu'awin bashliqliqigha teyinligen idi, démek wang léchu'en, xitay kommunistik partiyisi merkizi komitétigha biwasite wekillik qilatti.

Wang léchu'en 16 - qurultaydin qaytip kélipla, " jenubiy rayonlardiki éshincha emgek küchlirini bashqa yurtlargha bérip ishleshke yüzlendürüsh xizmitini 10 - besh yilliq pilanning muhim terkibi qilish lazim" dégen chaqiriqni otturigha qoydi. Uning bu chaqiriqigha asasen, 2003 - yilining otturiliridin étibaren sherqiy türkistandiki her derijilik emgek we xelq ishliri idariliri omumyüzlük seperwerlikke kélip, deslepki qedemde Uyghurlar zich olturaqlashqan qeshqer, atush we xoten rayonliridiki Uyghur déhqanlirini, bolupmu Uyghur qiz - yigitlirini xitayning ichki ölkilirige yötkeshning pilan - tedbirlirini tüzüp chiqishqa bashlidi.

2004 - Yilining béshigha kelgende wang léchüenning buyruqigha asasen, " éshincha emgek küchlirini bashqa yurtlargha yüzlendürüsh" dégen siyasiy sho'ar, sherqiy türkistandiki her derijilik partiye - hökümet organlirining eng asasliq sho'arigha aylanduruldi.

" Aptonom rayonluq emgek we xelq ishliri nazariti" ning orunlashturushi bilen, jenubiy rayonlardiki wilayet, nahiye we yézilarda, " éshincha emgek küchlirini yötkep ishlitish mulazimet ponkitliri" qurulushqa bashlidi. Deslepki qedemde jenubiy rayonlardiki 13 nahiye," éshincha emgek küchlirini bashqa yurtlargha yüzlendürüshtiki sinaq nahiyiler" qilip békitilip, shu yilning axirliridin étibaren awwal qeshqerning poskam, maralbéshi, yeken we peyziwat nahiyiliridin bir türküm Uyghur déhqan yashliri xitayning ichki ölkilirige sinaq teriqiside ishleshke ewetilishke bashlidi.

Qiziq yéri shuki, Uyghur qizliri ishlemchilikke eng burun ewetilgen jay bolsa wang léchüenning yurti shendung ölkisi bolup, wang léchüenning biwasite dellalliq qilishi bilen, 2004 - yili qeshqerning peyziwat nahiyisidin tunji türkümdiki birqanche yüz Uyghur déhqan qizi shendungdiki bir zawutqa ishlemchilikke élip kélin'gen idi.

Wang léchu'en sherqiy türkistan'gha yötkilip kélishtin burun, yeni 89 - yilidin 91 - yiligha qeder shendung ölkisining mu'awin ölke bashliqi bolup ishligini üchün, uning bu ölkidiki munasiwet da'irisi keng idi, shunga u ölkisidiki bezi zawut - karxanilarning xojayinlirini alahide sherqiy türkistan'gha teklip qilip apirip, salametlik, ish heqqi we turmush jehette héchbir kapalet telep qilmayla bichare Uyghur qizlirini bu xitay xojayinlargha qoshup yurti shendunggha yolgha sélip qoyghan we eyni chaghda özining bu dellalliqini, goya Uyghurlargha köngül bölgenlikining ipadisi qatarida maxtan'ghan idi.

2004 - Yilidin hazirgha qeder, peqet qeshqerning poskam we peyziwat nahiyisidinla shendunggha ewetilgen Uyghur qizlirining sani 5 mingdin ashidu.

" Yérim yilda sherqiy türkistanning jenubiy rayonliridin 900 ming Uyghur déhqan bashqa yurtlargha ewetilgen "

Xitay merkizi hökümitimu Uyghur qizlirini xitayning ichki ölkilirige keng kölemde yötkesh qedimini tézlitish üchün, 2005 - yilidin étibaren ghayet zor meblegh ajritip, qeshqer we xotenning yézilirida Uyghur yashliri üchün xitayche öginish kurslirini échip, ichki ölkilerge ewetilidighan Uyghur qiz - yigitlirini awwal bu til kurslirida mejburiy terbiyileshke bashlighan idi. Xitay hakimiyiti Uyghurlar ichide küchiyishke bashlighan naraziliqlargha qarimastin, 2004 - yilidin étibaren tesis qilishqa bashlighan " éshincha emgek küchlirini bashqa yurtlargha yüzlendürüshtiki sinaq nahiyiler " ning sanini üzlüksiz köpeytip 21 nahiyige yetküzdi. 2005 - Yiligha kelgende peqetla qeshqerdin bashqa yurtlargha ewetilgen Uyghur déhqanlirining sani 340 ming kishige yetküzülgen idi.

Xitayning dölet rehberliridin xu jintaw, ju rongji, wén jiyabaw qatarliqlarmu bu mezgillerde sherqiy türkistanni ziyaret qilghanda, nöwette jiddiy yolgha qoyuwatqan atalmish " éshincha emgek küchlirini bashqa yurtlargha yüzlendürüsh " siyasitini maxtap kökke kötürgen we " aptonom rayon " diki her derijilik partiye - hökümet orunliridin bu xizmetni dawamliq türde chongqur qanat yaydurushni telep qilishqan idi.

Bügünki künde sherqiy türkistan rayonidiki yerlik xelq ichide Uyghur qizlirini ichki ölkilerge yötkesh siyasitige qarshi naraziliqlarning küchiyip bériwatqanliqi, kuchar qatarliq jaylarda hökümetke qarshi naraziliq namayishlirining meydan'gha kelgenliki, bu siyasetning xitay hakimiyiti teripidin Uyghurlargha mejburiy halda téngilghanliqini ispatlap turmaqta, hetta bezi uchurlardin melum bolushiche, jenubi rayonlardiki bezi yézilarda qizlirini xitaygha ewetishni ret qilghan ata - anilar bilen asasi qatlam kadirliri otturisida yüz bergen jédel - majiralarda, bezi yéza - kent kadirliri déhqanlar teripidin urup öltürülgen, démek, bumu, asasi qatlam kadirlirining nahayiti zor xewpke duch kéliwatqanliqini, emma yuqirining zor siyasiy bésimi bilen bu séliqni orundashqa mejbur boluwatqanliqini körsitip turmaqta. Emma shundaqtimu xitay hakimiyiti bu siyasitidin waz kechkini yoq, eksiche téximu kéngeytip ijra qilmaqta, mesilen " shinxu'a axbarat tori " ning 2007 - yili 9 - ayning 14 - künidiki bir xewiride körsitilishiche, mushu yilning aldinqi yérim yilida sherqiy türkistanning jenubiy rayonliridin 900 ming Uyghur déhqan bashqa yurtlargha ewetilgen, bularning ichide xitaygha ewetilgenler 100 mingdin artuq bolup, bularning mutleq köp qismi Uyghur qizliridin ibaret.

" Hökümetning tüp meqsiti Uyghurlarni assimilyatsiye qilip yoqitish "

" Aptonom rayonluq siyasiy kéngesh " ning mu'awin re'isi xu'ang changyu'en, shinxu'a axbarat torining muxbirigha qilghan sözide, " chégra rayonlardiki az sanliq millet ammisini ichki ölkilerge bérip ishleshke yüzlendürüshtiki meqset, peqetla ularning pul tépishini qolgha keltürüsh emes, téximu muhim bolghini, ularning en'eniwiy qarishini özgertip, idiyisini azat qilishtin ibret " dep körsitish arqiliq, xitay hakimiyitining Uyghur qizlirini ichki ölkilerge yötkeshtiki tüp meqsitining Uyghurlarni assimilyatsiye qilip yoqitish ikenlikidin ibaret bu siyasiy gherizini ashkarilap bergen idi. (Perhat muhemmidi)