Dalay lamaning " büyük tibet pilani " xitayni endishige séliwatidu

• Obzorchimiz perhat muhemmidining bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Kéyinki mezgillerdin buyan yawropa metbu'atlirida tibet mesilisi heqqidiki talash - tartishlar roshen halda kücheymekte. Bolupmu bu yil 9 - ayning 23 - küni gérmaniyining bash ministiri mérkél xanim dalay lamani bérlindiki bash ministirliq binasida qobul qilip körüshkendin buyan, gérmaniye bilen xitay hökümiti otturisidiki diplomatik munasiwetler kündin - kün'ge yirikliship barmaqta.

Gerche mérkél xanim dalay lama bilen körüshüshtin kéyin qilghan sözide, tibetning xitayning ayrilmas bir parchisi ikenlikini we dalay lama bilenmu bu prinsip asasida söhbet élip barghanliqini tekitligen, dalay lamamu bu heqte élan qilghan bayanatlirida, özlirining tibetning xitaydin bölünüp chiqip kétishini teshebbus qilmaydighanliqini ochuqche otturigha qoyup kelgen bolsimu, emma xitay hakimiyitining pozitsiyiside qilche yumshash körülgini yoq. Bolupmu xitayning bash ministiri wén jyabawning 11 - ayning 28 - küni béyjingda muxbirlarni kütiwélish yighinida dalay lama heqqide qilghan sözi, chet'ellik bezi siyasiy közetküchilerning kallisida tibet mesilisi heqqide yéngi so'allarni peyda qilmaqta.

Xitay: " tibet, xitayning ayrilmas bir parchisi"

Wén jyabaw bu yerde qilghan sözide, " peqet dalay lama tibetning xitayning ayrilmas bir parchisi ikenlikini étirap qilidighanla bolsa, u chaghda béyjingmu uninggha derwazini chong achidu " dep körsetken.

Emeliyette bolsa , dalay lama bundin 5 yil burunla tibetning musteqilliqi pikridin waz kechkenlikini, özlirining peqetla xitay térritoriyisi ichide heqiqiy bir aptonomiyini telep qilidighanliqini pütün dunyagha élan qilghan, shundaqla xitay teripidin aldinqi shert qilin'ghan, " tibet, xitayning ayrilmas bir parchisi " dégen prinsipni qobul qilghan asasta, 2002 - yilidin étibaren xitay hökümiti bilen bu heqte di'alogni bashlighan idi, hazirgha qeder tibet bilen xitay otturisida 6 qétim söhbet élip bérildi, hetta bu jeryanda dalay lamaning akisimu shexsen xitayni ziyaret qildi we hazirmu hem söhbet yolliri tamamen üzülüp qalghini yoq. Ehwal shundaq iken, xitay hökümiti yene némishqa yuqurqi sözini tekitleshni we dalay lamani bölgünchilik bilen eyibleshni dawamlashturidu ?

Méningche buning jawabini, 5 yildin buyan xitay bilen tibet otturisida dawam qilip kelgen söhbet we muzakirining ichki mezmunidin izdesh lazim. Diqqet qilidighan bolsaq, ikki terep otturisida muzakire bashlan'ghandin buyan, xitay terepning dalay lamani izchil türde " büyük tibetchilik " bilen eyiblep kéliwatqanliqini körüp yételeymiz.

Xitay tilgha élip kéliwatqan " büyük tibetchilik " dégen zadi néme?

Tibet dawasining nöwettiki istratégiyisige qaraydighan bolsaq, dalay lama we uning hemrahlirining, aldi bilen tibetliklerning milliy we diniy alahidiliklirini saqlap qélishni özlirining birinchi basquchluq muhim wezipisi qilip bikitkenlikini körüwélish tes emes, chünki tibetlikler nöwette yashawatqan jughrapiyilik muhit, xitay hakimiyitining tibetliklerni parchilar buyiche assimilatsiye qilip yoqutushi üchün qulayliq yaritip bermekte.

Mesilen, xitay hökümiti teripidin 2000 - yili 6 - ayning 22 - küni élan qilin'ghan " tibetning medeniyiti heqqide aq tashliq kitabta körsitilishiche, tibetliklerning nopusining peqetla yérimi hazirqi " tibet aptonom rayoni ichide yashimaqta, qalghan yérimi bolsa xitayning gensu, chingxey, sichu'en we yünnen qatarliq ölkiliride tesis qilin'ghan atalmish " tibet aptonom oblasti, aptonom nahiyisi we aptonom yézisi " da yashap kelmekte we bu rayonlarda yashawatqan tibetliklerning xitaylishish ehwali intayin éghir. Gensu we chingxey, sichu'en qatarliq jaylarda yashawatqan tibet yashlirining xéli bir qismi özlirining milliy medeniyitidin uzaqliship ketken, bu hal, dalay lama we uning hemrahlirini tibetliklerning kélechiki heqqide jiddiy endishige salmaqta. Shunga ular pütün tibetlikler yashawatqan jaylarni ortaq bir memuri rayon astida birleshtürüshni birdin - bir chiqish yoli dep qarimaqta.

Yeni, tibetke qoshna bolghan jaylardiki, bolupmu chingxey , gensu ölkiliridiki tibetlikler yashap kéliwatqan " aptonom oblast we aptonom nahiye " lerni hazirqi " tibet aptonom rayoni" gha qoshuwétish we bu xil qoshuwétishtin kéyin shekillen'gen " tibet aptonom rayoni "da heqiqiy bir "yüksek aptonom rayon " ni berpa qilishtin ibaret.

Xitay : tibetning telipini " chong tibetchilik we bölgünchilikning roshen ipadisi "

Elbettiki , bu " yüksek aptonom rayon " bolsa, diplomatiye we dölet mudapi'esidin bashqa sahelerning hemmiside dégüdek tibetliklerning öz - özini idare qilishi, xitay köchmenlirining tibettin chékinip chiqip kétishi qatarliq aldinqi shertlerni öz ichige almaqta.

"Boshün axbarat tori" da bu yil 1 - ayning 6 - küni élan qilin'ghan bir höjjette körsitilishiche, eger nöwette dalay lamaning tekitlewatqinidek, pütün xitaydiki tibet rayonliri qoshuwétilgen teqdirde, bu, xitay zéminining 4 ten 1 qismini teshkil qilidu.

Démek, bu yerde dalay lama teshebbus qiliwatqan " yüksek aptonomiye " bolsa, bezi insanlarning xata chüshen'ginidek qandaqtur " teslimiyetchilik " bilen otturigha qoyulghan adettiki bir telep bolmastin, belki térritoriyisi hazirqi " tibet aptonom rayoni" dinmu bir qanche hesse chong bolghan zéminda özini özi idare qilish hoqoqini qolgha keltürüshtin ibaret.

Xitay hakimiyiti bolsa tibet terepning bu heqqani telipini "chong tibetchilik we bölgünchilikning roshen ipadisi" dep qarimaqta we uni keskin türde ret qilip kelmekte.

Ju inley: " tibet rayonlirini birlikke keltürüshke bolidu "

Mesilen, dalay lamaning alahide elchisi gezhu ji'anzan ependining ötken yili 11 - ayning 14 - küni amérikidiki bir ilmiy muhakime yighinida bu heqte qilghan sözidin melum bolushiche, 1951 - yili tibet bilen xitay hökümiti otturisida 17 maddiliq kélishim tüzülgende, xitayning eyni chaghdiki bash ministiri ju inley, " tibet rayonlirini birlikke keltürüshke bolidu " dep wede bergen, 56 - yili mu'awin bash ministir chén yimu lxasagha ziyaretke kelgende, " barliq tibet rayonlirini tibetke qoshuwétish bolsa tibetning tereqqiyati we tibet - xenzu milletlirining ittipaqliqi üchün paydiliq " dep ipade bildürgen, emma kéyin xitay hakimiyiti tibetni ishghal qilghandin kéyin, yuqurqi wediliridin tamamen yéniwalghan.

Bezi siyasi közetküchiler, dalay lamaning hazir xelq'arada yürgüziwatqan " yüksek aptonomiye "deydighan istratégiyisini bolsa tibetliklerning heqiqiy meqsidi bolmastin, belki meqsetlirige yétish üchün qolliniwatqan wastisi dep qarimaqta.

Xitay hakimiyitining dalay lamani taki hazirgha qeder " bölgünchi "dep qattiq eyiblep kéliwatqanliqimu, bezi siyasi közetküchilerning bu jehettiki mölcherlirining toghriliqini körsitip turmaqta. (Perhat muhemmidi)