Nobél tinchliq mukapati sahibi muhemmet yunus bilen rabiye qadir otturisidiki oxshashliqlar we perqler (2)
2006.12.21
Xuddi maqalemning bash qismida dep ötkinimdek, bu yilliq nobél tinchliq mukapatigha érishken muhemmet yunus ependi, eyni chaghda ben'galda xeyr – saxawet ishlirini bashlighinida, bir uniwérsitétning oqutquchisi, hetta bir fakultétning mudiri idi.
Ben'galning shara'iti boyiche élip éytqanda jem'iyetning yuquri qatlimidiki bir insan idi, qolini nege sunsa yétidighan, hetta nechche yüzligen yoqsulgha qeriz bérish imkaniyitige ige bir zerdar idi. Emma rabiye xanim bolsa 1968 – yili tunji bolup bir hakimiyet we bir réjimgha qarshi isyan bayriqini kötürüp chiqqanda, jem'iyetning eng töwen qatlimidiki, eng yoqsul, eng ghéribane bir ayal idi.
Namratliqtin béyighan ana
1982 – Yili rabiye xanim resmiy tijaretni bashlighinida, uning bari – yoq desmayisi aran 3000 yü'en idi, yene kélip uning 300 nechche dollar etrapidiki bu desmayisi, muhemmet yunustek teqwadar kishiler teripidin bérilgen desmaye emes, belki 10 nechche yil mabeynide aqsuning patqaqliq kochilirida xongwéybinglardin mush – tépik yéyish bedilige ushshaq oqet qilip ming bir japada ejir qilip tapqan desmaye idi.
80 – Yillarning axirlirigha kelgende, özining küchige, iradisige we halal emgikige tayinip béyighan rabiye xanim, jem'iyettiki yétim – yisirlargha, ayighi üzülmey dawam qilghan apet rayonliridiki ach – yalingach xelqighe xalis yardem bérish bilen dang chiqarghan we öz xelqi ichide "teqwadar ana" dégen nam bilen belgilik ijtima'iy nopusqa sazawer bolghan idi. Emma rabiye xanimning yardimi ben'galliq muhemmet yunus ependidek namratlargha ösümsiz qeriz pul bérip turush emes, belki namratlargha menggülük sogha qilin'ghan bedelsiz, shertsiz xalis yardem idi.
Epsuski, Uyghur xelqi ichide tesiri we inawiti bar insanlarni özlirining siyasi meqsetliri üchün xizmet qildurushni adetke aylanduriwalghan kommunist xitay hakimiyiti, 80 – yillarning axirigha kelgende rabiye qadir xanimni "aptonom rayonluq siyasi meslihet kéngishi" ning ezaliqigha we "aptonom rayonluq soda – sana'etchiler birleshmisi" ning mu'awin re'islikige, 1993 – yiligha kelgende "xitay siyasi meslihet kéngishi" ning ezaliqigha qobul qildi. 1995 – Yiligha kelgende xitay hökümiti uni birleshken döletler teshkilati teripidin béyjingda chaqirilghan "dunya ayalliri qurultiyi" ning wekili qilip saylap chiqti. Xitay hakimiyitining uningdiki tüp meqsiti, rabiye xanimning jem'iyettiki we Uyghur soda – sana'etchiler sahesi ichidiki inawitidin paydilinip, uni kompartiyining Uyghurlar ichidiki köz – quliqi we kaniyigha aylandurushtin ibaret idi, emma, kommunistik hakimiyetning öz xelqighe keltüriwatqan külpetlirining mahiyitini yashliq chaghliridila tonup yetken rabiye xanim, héch bir zaman bu hakimiyetning ketminini chapmidi, eksiche öz xelqining bu hakimiyet ichidiki köz - quliqi we kaniyi boldi.
Rabiye xanim iqtisadi jehette eng ronaq tapqan 90 – yillarning otturilirida, uning omumiy meblighi 50 milyon dollargha yétip barghan we xitay hakimiyiti teripidin "memliket boyiche 10 chong bayning ichide 7 – orunda turidu" dep étirap qilin'ghan idi. Dimek uningda pul, sherep we mertiwe toluq idi, emma u, adalet, heqqaniyet, erkinlik we démokratiye üchün hemmidin waz kéchishke her zaman hazir idi.
Nobél tinchliq mukapati sahibi muhemmet yunus ependi, eyni chaghda yoqsul ayallargha yardem bérishni bashlighanda we kéyin Grameen bankisini hem Grameen fonda jem'iyitini qurup chiqqanda, uning bu herikiti ben'gal hakimiyitining qollishigha érishken, shundaqla hökümet yaki réjim teripidin héch bir bésim we tehditke uchrimighan, uning yardimige érishken yoqsullarningmu hakimiyet we réjim bilen héch bir düshmenliki yoq idi, peqetla dölet kembeghel, xelqimu namrat idi.
Öz xelqining insaniy heq – hoquqini bayliqtin ewzel bilgen
Emma rabiye xanim ürümchide "ming ana shirkiti" ni qurup, yoqsul Uyghur ayallirini iqtisadi jehettin qed kötürüshke ündesh herikitini bashlighinida, uning bu herikiti xitay hakimiyitining qatmu – qat tosqunchilqigha we bésimigha uchrighan, "ming ana shirkiti" herikitige qatnashqan ayallarmu hakimiyet teripidin chetke qéqilghan, xorlan'ghan, siyasi we iqtisadi jehette bésim we talan – tarajgha uchrighanlar idi.
Muhemmet yunus ependi peqetla yoqsullargha yardem bérishni we ulargha igilik tiklesh yolini körsitip bérishni asasi wezipe qilghan bolsa, 11 perzenti bar rabiye xanim xelqi ichidiki yoqsullargha, yétim – yésirlargha, hakimiyet teripidin bigunah halda jazalan'ghan mehbuslarning a'ile – tawabi'atlirigha, yene hakimiyet teripidin chetke qéqilghan ghéribane yazghuchi, edip, tarixchi, sha'irlargha, "5 – féwral" ghulja weqesige oxshighan xelq isyanlirida esker teripidin öltürülgen Uyghurlarning yétim we tul qalghan bala – chaqilirigha yardem bérishni özining wijdani burchi dep qarighan. Bu jeryanda hakimiyetning tehdit, bésim lirigha héch bir zaman iz pükmigen, pul – mélidin, hoquq – mertiwisidin ayrilip qélishtin ensirimigen, hetta adalet, heqqaniyet we öz xelqining menpe'eti üchün qarangghu zindanlargha mehkum bolushtin qoruqmighan idi. Yene kélip rabiye xanim, xitay hakimiyitining Uyghur xelqighe séliwatqan kishilik hoquq depsendichilik qilmishlirini dunya jama'etchilikige pash qilishni özining bir insaniy wezipisi dep qarighan, 1996 – yili tunji qétim amérikini ziyaret qilghanda, amérika parlaméntini mexpi ziyaret qilip, bezi parlamént ezalirigha xitay hakimiyitining Uyghur xelqighe qarita yürgüziwatqan qirghinchiliq siyasetlirini köz yashliri ichide shikayet qilghan idi.
Rabiye xanimning 1999 – yili xitay hakimiyiti teripidin "dölet mexpiyetlikini ashkarilighan" dégen betnam bilen 8 yilliq qamaq jazasigha höküm qilinishi, uning öz xelqining kishilik heq – hoquqlirini qoghdash yolida töligen zör bedellirining biri idi.
Bu yilliq nobél tinchliq mukapati tarqitilghandin buyan, yawropaning asasliq téléwiziye qanalliri, muhemmet yunus ependining insaniy ish – izliri we yoqsul insanlar üchün töligen bedelliri heqqide üzmey programmilar bérip kelmekte. Emma, muhemmet yunus ependi héch bir waqit mal – dunyasidin, siyasi ornidin, bala – chaqiliridin, yurtidin, wetinidin ayrilip qélish xewipige yaki zindan'gha tashlinish xetirige duch kelmigen, nobél mukapatini tapshurup alghan künimu u ben'galning eng bay, eng nopuzluq insanlirining biri idi.
Bu mukapatning namzati rabiye xanimchu ? rabiye xanim özining yoqsul xelqighe yardem bérish we ularning heq – hoquqlirini qoghdash yolida pul – mélidin, hoquq – mensiwidin, perzentliridin, yurtidin, wetinidin ayrilip qalghan, yene bu shereplik yolda 6 yil zindanda yatqan, chet'eldiki musapirliq hayatidimu xitay hakimiyitining 1 – derijilik zerbe bérish nishanigha aylan'ghan we perzentliri zindan'gha tashlan'ghan pidakar bir ayal idi. Bu qétim gérmaniyide chaqirilghan "dunya Uyghur qurultiyi" ning 2 – nöwetlik wekiller yighinida, rabiye xanimning qurultay namidin özige teqdim qilin'ghan 100 ming e'uroluq "Uyghur mukapati" ning hemmisini shu meydanning özidila yene Uyghur xelqining kishilik heq – hoqoqlirini qoghdash xizmitige serip qilish üchün qurultay fondi jem'iyitige i'ane qiliwetkenliki, rabiye xanimning yuqiriqidek pidakarliqlirining dawami we jilwisi idi.
Munasiwetlik maqalilar
- Nobél tinchliq mukapati sahibi muhemmet yunus bilen rabiye qadir otturisidiki oxshashliqlar we perqler ( 1 )
- Norwégiye metbu'atida rabiye qadir xanim
- Rabiye qadir xanimning nobél namzatliqigha körsitilgenliki Uyghur mesilisige qandaq tesir qilidu?
- Nobél tinchliq mukapati élan qilin'ghanliqi munasiwiti bilen rabiye qadir xanimni ziyaret
- D u q türlük pa'aliyetler bilen rabiye qadir xanimni righbetlendürmekte
- Rabiye xanimni nobél mukapatigha namzat qilip körsetken analiyé inakson xanimni ziyaret
- Rabiye qadir xanimning nobél tinchliq mukapatigha namzat körsitilishi türk metbu'atlirimu yer aldi
- Rabiye qadir xanim nobil mukapati heqqide istansimizning ziyaritini qobul qildi