Xelq'ara kechürüm teshkilati ghulja weqesining sekkiz yilliq xatirisi munasiwiti bilen bayanat élan qildi

Ghulja weqesidiki asasliq shexslerning biri abduxélil abdumijit 2000-yili 15- öktebir türmide öltürüldi. < < Chongaytip körüng

Xelq'ara kechürüm teshkilati "5 - fiwral ghulja weqeside saqchilarning ziyankeshlikige uchrighanlarni yad étish" digen témida élan qilghan bayanatida, buningdin sekkiz yil awal yüz bergen ghulja weqesining xaraktéri we jeryanini tepsili chüshendürgen.

Xitay hökümitining kishilik hoquqni qoghdash wediliri gumanliq

Ular bayanatida, xitay hökümitining, xitay saqchilirining ghulja weqesidiki basturush heriketliri üstidin tekshürüsh élip barmighanliqi we ularning jawabkarliqini sürüshtürmigenlikini bildürüp "xitay hökümiti gerche ötken yili kishilik hoquqni hörmet qilish we qoghdashni asasiy qanunigha kirgüzgen bolsimu, emma uning ghulja weqesini bir terep qilish usuli, uning bu semimiyitige jiddiy guman tughduridu" dep körsetken.

Xelq'ara kechürüm teshkilati bayanatida körsitilishiche,1997 - yili 2 - ayning 5 - küni, xitay saqchi qisimliri ghuljigha kötürülgen tinchliq namayishini wehshilerche basturup, nechche on ademni öltürgen we éghir yarilandurghan. Yüzlep hetta minglap kishiler etisidiki namayishta hayatidin ayrilghan we yaki éghir yarilan'ghan. Zor türküm kishiler namayish jeryanida we uningdin kiyin qolgha élin'ghan. Nurghun tutqunlar xitay türmiside qiyin qistaqqa élinip, az dégende ikki kishi bu sewebtin türmide ölgen. Ghulja weqesi bilen tutulup, hazirghiche türmide yétiwatqan kishilerning sani téxiche melum emes iken.

Xelq'ara kechürüm teshkilati yene ghulja weqeside ziyankeshlikke uchrighanlarning hemmisi Uyghurlar ikenlikini alahide eskertken. Ular mezkur teshkilatning ötkenki sekkiz yildin boyan weqening shahidliridin igiligen melumatlargha asasen, 5 - fiwral ghulja weqesining xaraktéri heqqide xitay hökümiti bilen oxshash bolmighan chüshenchige ige bolghanliqini bildürgen.

Ghulja weqesining yüz bérish sewebliri

Nurghun tutqunlar xitay türmiside qiyin qistaqqa élinip, az dégende ikki kishi bu sewebtin türmide ölgen.

Bayanatta éytilishiche, 5 - fiwral ghulja weqesi, Uyghurlarning diniy we medeniyitige bolghan basturushning küchiyishidin yüz bergen. Bolupmu xitay hökümitining ghulja yashlirining jem'iyettiki yaman illetlerning aldini élish üchün, teshkilligen meshrep pa'aliyitini cheklishi we shundaqla ghuljidiki yerlik jama'etning bashchiliqida teshkillen'gen putbol komandisini taqiwétishi xelq naraziliqini qozghighan. Buningdin sirt, xitay hökümiti yene 1996 - yilidiki "qattiq zerbe bérish herikiti" jeryanida nurghun Uyghurlarni "bölgünchi, térrorchi we diniy radikal" dégen namlar bilen qolgha alghan, buning ichide meshrepning yétekchiliri, taliplar we imamlar bar iken.

Xelq'ara kechürüm teshkilati ghuljidiki bu weziyetning 5 - fiwral ghulja weqesige sewebchi bolghanliqini körsetken.

Ghulja weqesining jeryanliri

Xelq'ara kechürüm teshkilatining weqening shahidliri teminligen melumatlarni neqil keltürishiche, 1997 - yili 2 - ayning 5 - küni etigen nechche yüzligen Uyghur yashliri , ayallar we balilar ghulja kochilirigha chiqip, diniy sho'arlarni towlighan we xitay hökümitidin Uyghurlargha adil mu'amile qilishni telep qilghan. Biraq, xitay amanliq saqlash qisimliri ularning aldini tosup, namayishni chekligen. Bezi melumatlarda saqchilarning namayishchilargha qaritip oq chiqirip, bir qanche kishini yarilandurghanliqi bildürülmekte. Saqchilar andin namayishchilarni qorshawgha élip, ularni kuzupluq mashinilargha bésip, ghulja sheherlik saqchi idarisining tutup turush orni yeni yéngi hayat türmisige élip kelgen.

Kuzupluq mashinilar türmige kelgende, saqchilar ademlerni ittirip chüshürüp, bezilirining puti, bezilirining qolini yarilandurdi. Men bir ayalning bir quliqining yuliwétilgenlikini kördüm

Bir shahitning xelq'ara kechürüm teshkilatigha bildürüshiche, kuzupluq mashinilarda ademler shunchilik köp qachilan'ghanki, ademler üsti- üstige basturup élip méngilghan. Bu shahit "kuzupluq mashinilar türmige kelgende, saqchilar ademlerni ittirip chüshürüp, bezilirining puti, bezilirining qolini yarilandurdi. Men bir ayalning bir quliqining yuliwétilgenlikini kördüm" dégen.

Xelq'ara kechürüm teshkilatining bildürüshiche, 5 - fiwral küni chüshtin kiyin, tutulghanlarning uruq- tuqqanliri, we dostliri qayta namayish ötküzüp, xitay hökümitidin tutulghan qérindashlirini qoyup bérishni telep qilghan. Bezi namayishchilar saqchilargha qaritip tash atqan. Saqchilar bolsa, namayishchilarni kaltekler bilen urup, ulargha qaritip yash aqquzush bombilirini atqan. Bu jeryanda, yüzdek adem yarilan'ghan bolup, ularning ichide balilarmu bar iken.

Xitay saqchiliri bu namayishchilarnimu qolgha élip, ularni éli wilayitidiki bashqa tutup turush orunlirigha élip ketken. Bu mezgilde, éli wilayitidiki tutup turush orunliri ademler bilen liq tolghan bolup, bezi 10 kishilik kamirlargha 40 , 50 adem solan'ghan. Saqchilar namayishchilarni tutup turush orunlirida qattiq urghan.

Xelq'ara kechürüm teshkilatining bayanatida misalgha élishiche, xitay saqchiliri yene bir ochuqchiliq meydanda 5 - fiwral küni qolgha élin'ghan üch - töt yüz etrapidiki namayishchilargha soghuq su pürkigen. Bularning ichide balilar we ayallarmu bar bolup, ular ikkinchi aydiki qehritan qishta ikki sa'ettek sirtta turghuzulghan.

Xelq'ara kechürüm teshkilati 5 - fiwral we etisidiki namayishta ölgen ademning sanining hazirghiche namelum ikenlikini bildürmekte.

Xitay hökümiti ghulja weqesining xaraktérini bashqiche chüshendürmekte

Xitay hökümiti 2002 - yili yanwardiki "xelq kündilik géziti" de ghulja weqesini "térrorchiliq pa'aliyet" dep körsetken we bu heriketning "sherqiy türkistan islam herikiti" teshkilati teripidin élip bérilghanliqini bildürgen idi.

Xelq'ara kechürüm teshkilatining éytishiche, ular 2003 - yili féwralda, Uyghur aptonum rayonluq hökümetning re'isi ismayil tiliwaldigha xet yézip, ghulja weqesini "sherqiy türkistan islam herikiti" teshkilati bilen chétishta qandaq asasiy barliqini sorighan. Shundaqla yene xitay hökümitidin ghulja weqesi munasiwiti bilen türmige élin'ghanlarning uchurini ashkarilashni, weqe munasiwiti bilen yüz bergen adem öltürüsh, qiyin- qistaqqa élish we bashqa kishilik hoquq depsendichilikliri üstidin musteqil halda tekshürüsh élip bérishni telep qilghan. Emma xitay hökümiti hazirghiche buninggha héchqandaq inkas qayturmighan.

Xelq'ara kechürüm teshkilati ghulja weqesi yüz bergenlikining sekkiz yilliq xatirisi munasiwiti bilen élan qilghan doklatining axirida, xitay hökümitini weqede hayatidin ayrilghanlar, yarilan'ghanlar we hazirghiche türmide yétiwatqanlarning mesilisini toghra, ochuq we adil bir terep qilishqa chaqirghan. (Arzu)