Amérika dölet mejlisi xitay ishliri komititi yilliq doklat élan qildi

Amérika dölet mejlisining ezaliri we jorj bush hökümitining yuqiri derijilik emeldarliridin terkib tapqan xitay ishliri komititi,seyshenbe küni washin'gitonda yilliq doklatini élan qilip,xitayning kishilik hoqoq weziyitining ötkenki bir yil jeryanida yenila intayin nachar bolghanliqini otturigha qoydi. Shuning bilen bir waqitta, amérika hökümitining Uyghurlargha ehmiyet bérishini telep qildi.

Mezkür doklatni élan qilish munasiwiti bilen ötküzülgen muxbirlarni kütiwélish murasimida söz qilghan, amérika dölet mejlisi xitay ishliri komititining ijra'iye mudiri jim lich (Jim Leach) mezkür komititning bolupmu xitaydiki diniy erkinlik weziyitining téximu nacharlishishidin endishe qiliwatqanliqini bildürüp mundaq didi:

- Biz xitay hökümitining musulmanlar, xiristiyanlar we tibet buddistlirining diniy étiqati we erkinlikini dawamliq türde qattiq basturiwatqanliqidin intayin endishe qiliwatimiz.

Xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan ziyankeshliki tenqidke uchridi

Amérika dölet mejlisi xitay ishliri komititi 108 betlik mezkür doklatida, Uyghurlarning hazirqi weziyiti bolupmu xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan diniy we siyasiy jehettiki basturushliri heqqide chüshendürüsh bérilgen.

Doklatta körsitilishiche, xitay da'iriliri, ötkenki bir yil ichide Uyghurlargha qaratqan diniy ziyankeshlikni téximu kücheytken. Ular shexsi medris we meschitlerni men'iy qilip, hökümetning roxsitisiz élip bérilghan diniy pa'aliyetlerge qatnashqanlarni jazalighan؛ imamlarni yighip, ulargha atalmish " wetenperwerlik " siyasiy idiye terbiyisi élip barghan. Buningdin sirt, xitay hökümitige qarashliq islam jemiyiti, "qor'an kerim " we "hedis"lerni xitay kompartiyisining pirinsiplirigha uyghun qilip tepsir qilishni belgiligen.

Mezkür doklatta, Uyghur yashliri we balilirining diniy jehettin terbiyilinish hoqoqining tartiliwélin'ghanliqi alahide tekitlen'gen. Xitay hökümitining 18 yashtin töwenlerning mestichke kirishini cheklepla qalmastin, yashlargha dinsizliq terbiyisini kücheytkenliki körsitilgen.

Amérika dölet mejlisi xitay ishliri komititi doklatta yene, xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyasiy bésimining küchlüklikini körsitip, bolupmu Uyghurlarni siyasiy seweb bilen qolgha alidighanliqini tekitligen. Uyghur karxanichisi rabiye qadirning mesilisimu doklatta alahide tilgha élin'ghan.

Doklatta éytilishiche, xitay hökümitining Uyghur rayunida yürgüzgen qattiq qol siyasetliri Uyghurlar arisida naraziliq keypiyatlarning küchiyishini keltürüp chiqarghan. Xitay hökümiti gerche atalmish" milliy bölgünchilik" we " qanunsiz diniy pa'aliyetler"ni Uyghur rayunidiki muqimsizliqni keltürüp chiqiriwatqan ikki chong tehdit dep körsitip kiliwatqan bolsimu, biraq xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan basturush siyasetliri we hökümetning Uyghurlarning aftonomiyilik hoqoqqa bolghan intilishni " milliy bölgünchilik " we " térrorchiliq" katigoriyisige kirgüzüshke uruniwatqanliqi, Uyghur rayunidiki weziyetni jiddileshtürgen amil bolishi momkin iken.

Amérika dölet mejlisi xitay ishliri komititi doklatida yenimu ilgirligen halda, xitay hökümitining " köp qisim Uyghurlar radikal, zorawan islamiy bölgünchilik we térrorchiliq heriketlerni qollaydu" digen xata perezge asaslinip, pütün Uyghurlarni kemsitiwatqanliqini tenqid qilghan.

Xitay hökümiti Uyghur rayunidiki eydiz mesilisige sel qarimaqta

Mezkür komitit doklatida yene, xitay hökümitining Uyghur rayunidiki eydiz mesilisige yiterlik köngül bölmeywatqanliqini eyipligen. Doklatta éytilishiche, Uyghur rayunida zeherlik chikimlik kirzisining éghirlishishi we köchmenler sanining köpiyishi eydiz wirosining téximu téz tarqilish xewpini keltürüp chiqarmaqta. Shonga xitay merkiziy hökümitining bu rayun'gha téximu köp meblegh we téxnika jehettin yardem qilishi intayin zörür iken. Biraq hökümet da'irilirining eydiz késilige qarshi turush pozitsiyisi sus bolghan.

Doklatta misal qilip körsitilishiche, Uyghur rayunining melum bir zeherlik chikimliklerni tashlatquzush ornidiki zeherlik chikimlik chekküchilerning hemmisi eydiz wirosi bilen yuqumlan'ghuchilar ikenliki éniqlan'ghan. Alaqidar tarmaqlar bu ehwallarni gerche xitay sehiye ministirlikige xewer qilghan bolsimu, biraq bu zeherlik chikimlik chekküchiler qoyup bérilgendin kiyin, eydiz késlini dawalash programmilirigha tunushturulmighan. Alaqidar da'iriler hetta ularning eydiz késilige giriptar bolghanliqini ashkarilimighan.

Amérika dölet mejlisi xitay ishliri komititi xitayning 2004 - yilliq kishilik hoqoq weziyiti heqqide élan qilghan doklatining axirida, amérika hökümitige bir qisim yéngi teklip, pikirlerni otturigha qoyghandin sirt, 2002 - we 2003 - yilliq doklatida amérika hökümitige sun'ghan tekliplirining ijra qilinishi üchün dawamliq türde tirishchanliq körsitidighanliqini tekitligen. Xitay ishliri komititi aldinqi yili Uyghurlar munasiwetlik töwendikiche tekliplerni otturigha qoyghan idi:

Birinjidin, amérika hökümiti choqum xitay hökümitidin xelq'ara térrorluqqa qarshi turushni bahane qilip, Uyghur xelqning kishilik hoqoqini depsende qilmasliqni telep qilishi kérek. Amérika hökümiti yene Uyghurlarning medeniyiti we tilini qoghdash üchün qurulghan hökümetke tewe bolmighan teshkilatlargha iqtisati yardem bérishi kérek.

Ikkinjidin , amérika hökümiti choqum xitay hökümitidin Uyghur xelqining diniy erkinlikige qaratqan cheklimisini pütünley bikar qilip, , her qaysi yashtiki Uyghurlarning diniy pa'aliyet ilip bérish we diniy terbiye körüsh hoqoqigha érishishini telep qilishi kérek.

Üchinjidin amérika elchixanisi yaki konsolxana emeldarliri choqum xitay hökümitidin atalmish döletning birliki we bixeterlikige xewp ilip keldi digen jinayet bilen qolgha ilin'ghan Uyghurlarning sotigha qatnishishni telep qilishi kérek.

Amérika dölet mejlisi xitay ishliri komititi axirida, xitaygha qarita ilip bérilghan radi'o anglitishning muhimliqini otturigha qoyup, mundaq teklipni otturigha qoyghan.

Amérika awazi bilen erkin asiya radi'osi choqum diniy erkinlik, ishchilar hoqoqi söz erkinliki , qanuniy hoqoq we bashqa kishilik hoqoqni ilgiri süridighan her xil progirammilarni köpeytishi, amérika awazi radi'osi yene Uyghurlargha xewer we uchur yetküzüsh üchün bir Uyghur shöbisi qurushi kérek.