Kishilik hoquq küzitish teshkilatining 2004 - yilliq doklati

Kishilik hoquq közitish teshkilati ( Human Rights Watch ) ning 2004 - yilliq doklatinining xitay heqqidiki qismida, xitayning omumi yüzlük kishilik hoquq weziyitining nacharlighini otturigha qoyush bilen birge, Uyghur éli we tibetke oxshash yiraq gherb rayonlirining weziyitigimu alahide orun bergen. Uningda xitayning xelq'ara térrorchiliqqa qarshi urushni yéqindin qollaydighanliqini körsitish arqiliq, Uyghur musulmanlirini basturushta xelq'araning yardimige érishishke, bolmidi dégende xelq'araning buni ün-tinsiz étirap qilishini qolgha keltürüshke köp tirishqanliqi bildürülgen.

Xelqara ölchemdin yenila köp töwen

Hetta qur'anni yéship chüshendürgendimu kommunistik idi'ologiye bilen chüshendürüshni telep qilidu

Xelq'ara kishilik hoquq közitish teshkilatining xitay ishliri tetqiqatchisi sara déywis xanim bu heqte radi'omizning ziyaritini qobul qilip, ötken yili gerche xitayning bezi sahelerdiki kishilik hoquq weziyiti azraq yaxshilan'ghan bolsimu, emma nurghun jehettin yenila xelq'ara ölchemdin köp töwen ikenlikini, buni bolupmu Uyghur we tibet élide roshen köriwalghili bolidighanliqini bildürdi. U mundaq dédi:

"Xitay hökümiti siyasiy aptonomiyisini tinch yolda telep qilghuchilar bilen zorawanchilarni, shundaqla bölgünchilik bilen xelq'ara térrorchiliqni perqlendürmidi. Xitay yene Uyghur élidiki qattiq basturush herikitini sistémiliq halda élip bérip, qalaymiqan tutqun qilish, yépiq sot échish, qiyin-qistaqqa élish hetta ölüm jazasi bérishke oxshash qattiq qol siyasitini dawamlashturdi."

Uyghur medeniyiti we étiqadigha tutqan siyasiti

Mezkur teshkilat doklatida yene, xitay hökümitining Uyghur élide ötken yilning béshidiki 8 aydila " bölgünchi" we " térrorchi" dégen bahaniler bilen 50 neper Uyghurgha ölüm jazasi bergenlikini otturigha qoyghan.

Bu doklat yene Uyghurlarning medeniyiti we ma'aripi heqqidimu toxtalghan bolup, uningda Uyghurlarning nöwette, özlirining medeniyitini saqlap qélishimu intayin teske chüshiwatqanliqi, xitay hökümitining hetta Uyghurlarning en'eniwi bayramlirini ötküzishige we Uyghur tilini qollinishighimu cheklime qoyiwatqanliqi otturigha qoyulghan. Doklatta yene, xitay hökümitining, Uyghurlarning diniy ders élish yaki ögitish we diniy étiqadini ipadileshkimu yol qoymay, hökümet organlirida ishleydighan Uyghur kadirlarning diniy pa'aliyitini cheklesh, 18 yashtin töwen balilarning meschitke kirishige yol qoymasliq yaki öyde diniy ders élishini tosashqa oxshash bir yürüsh diniy erkinlikni kontrol qilidighan charilerni qolliniwatqanliqi otturigha qoyulghan.

Mezkur doklatta yene, "xitay hökümiti Uyghur élidiki barliq imamlarni wetenperwerlik siyasiy öginishi bilen terbiyleydu. Ammini du'a-tilawet qilishqa ündeshni chekleydu hetta qur'anni yéship chüshendürgendimu kommunistik idi'ologiye bilen chüshendürüshni telep qilidu" dep yézilghan.

Xitayni agahlandurush kérek

Xelq'ara kishilik hoquq közitish teshkilatining 2005 - yilliq bu doklatida, amérika bashchilighidiki xelq'ara térrorchiliqqa qarshi urush keltürüp chiqarghan bezi yaman aqiwetlermu tilgha élin'ghan bolup, mezkur teshkilat yene amérika hökümitidin, xelq'aradiki kishilik hoquq xatirisi anche yaxshi bolmighan bezi döletlerning buningdin paydilinip kétishining aldini élishini hemde bu heqtiki hoshyarliqini yuqiri kötirishini telep qildi. Bu heqte toxtalghan sara déywis xanim amérika hökümitining xitay bilen térrorchiliqqa qarshi hemkarliq munasiwiti ornatqanda, xitaygha kishilik hoquq mesilisini alahide agahlandurishi kéreklikini bildürdi. U mundaq dédi:

"Ular kishilik hoquqqa munasiwetlik konkrét weqelerni otturigha chiqirip, uninggha köngül bölidighanliqini bildürishi kérek. Bolupmu amérika xitay bilen térrorchiliqqa qarshi hemkarliq munasiwiti ornatqanda melum teshkilatni térrorluq teshkilatigha kirgüzüshte köp éhtiyatchan bolishi kérek. Biz amérika hökümitini bu mesilide köp sezgür we éhtiyatchan bolushqa ündeymiz. Démokratiye we erkinlikni söyidighan amérika hergizmu bashqa döletlerning öz xelqining kishilik hoquqini depsende qilishigha türtke bolup qalmasliqi kérek."

Kishilik hoquq közitish teshkilati yilliq doklatida, Uyghur, tibet mesililiridin sirt yene, xitay hökümitini tyen'enmén weqesi, edliye sistémisi, emgekchiler hoquqi, eydiz we xongkong qatarliq témilarda tenqitlidi. Buninggha inkas qayturghan xitay tashqi ishlar ministirliqi awalqi yillarningkige oxshashla, mezkur teshkilat chiqarghan bu doklatning bir tereplime, mes'uliyetsiz hemde siyasiy meqset arilashqan asasta chiqirilghanliqini bildürdi.( Peride)