Xitay amérikigha sun'ghan siyasiy mehbuslar tizimlikide ikki Uyghur bar iken

• Muxbirimiz peridening bu heqtiki programmisi
• Download story audio

Rabiye qadir xanim

Xitay hökümiti 25 - yaniwarda amérikidiki "söhbet fondi jem'iyiti" ge bu tizimlikni tapshurghan bolup, tizimliktiki köp qisim mehbuslar jaza mudditi qisqartilghanlar, qoyup bérish aldidikiler we yaki qoyup bérilgenler iken. Shundaqla tizimliktikilerning köpünchisi tibet mehbuslar we teywen musteqilliqini qollighan bezi xitay mehbusliri iken. Tizimlikte Uyghur siyasiy mehbuslirining qatarida rabiye qadir heqqide yéngi melumat bolmisimu, emma uningda xitay hökümitining ötken yili rabiye qadirgha bérilgen késimni bir yil qisqartqanliqi qayta eskertilgen.

Xitay hökümiti memet tashni qoral yötkesh jinayiti bilen eyibligen

"Söhbet fondi jem'iyiti" din igiligen uchurlirimizgha qarighanda, tizimliktiki yene bir Uyghur mehbus memet tash 2000 - yili xitay hökümiti teripidin qanunsiz halda qoral yötkesh jinayiti bilen qolgha élinip, 10 yilliq qamaq jazasigha tartilghan. Xitay hökümiti amérikigha tapshurghan mezkur tizimlikte, xitayning 2003 - yili memet tashning jazasini 8 ay qisqartqanliqini, kéyin 2004 - yiligha kelgende uning késim jazasini türme sirtida ijra qilishqa yol qoyghanliqi melum qilin'ghan. Emma, néme üchün bundaq qilghanliqi chüshendürülmigen.

Buningdin kéyin xitay, siyasiy mehbuslargha a'it uchurlarni bérishi mumkin

"Söhbet fondi jem'iyiti" ning tetqiqat bölüm mes'uli josh rozénswéyg bu heqte radi'omizning ziyaritini qobul qilip, xitay hökümitining siyasiy mehbuslar heqqidiki tizimlikni özligidin amérikigha tapshurushining bir yéngiliq ikenlikini bildürdi.

" Xitay hökümitining néme seweptin bundaq qilghanliqini bizmu téxi éniq bilmiduq. Hemde buninggha hazirche bir néme déyish tes. Lékin xitayning siyasiy jinayetchilerge a'it uchurlargha özlikidin bundaq ochuq mu'amile qilishi, bu bir yéngi qedem. Belkim bu xitay hökümitining buningdin kéyin, siyasiy jinayetchilerge a'it téximu köp uchurlarni bérishni xalaydighanliqini eks ettürüshi mumkin. Shundaqla buningdin sirt yene, xitayning amérika bilen bolghan kishilik hoquq söhbitini eslige keltürüsh arzusiningmu barliqini nezerdin saqit qilghili bolmaydu".

Xitay nimishqa memet tashning délosini siyasiy jinayet katégoriyisige kirgüzdi?

U sözide yene, memet tash délosining hetta "söhbet fondi jem'iyiti" ning tizimlikide bolmighan yéngi bir délo ikenlikini, hemde ularning néme üchün xitay hökümiti, jinayi ishlar türige kiridighan bu qoral yötkesh jinayitini siyasiy jinayet katégoriyisige kirgüzgenlikige qiziqqanliqini bildürdi. Ziyaritimizni qobul qilghan amérikida turushluq qanun ilmide oqughan ablajan leyli naman ependi, xitayning asasiy qanunida, sotsiyalistik tüzümni aghdurushqa urun'ghanlarning hemmisi siyasiy jinayetchiler katégoriyisige kirgüzülgenliki üchün, Uyghurlarda mushuninggha oxshash jinayetler körülüpla qalsa, xitay hökümiti buni bölgünchilikke ishletmekchi dep qarap, uni siyasiy jinayet boyiche bir terep qilishqa urunidighanliqini bildürdi.

Ablajan ependi yene, xitay hökümitining qoral yötkesh jinayiti bilen eyibligen memet tashning késimini türme sirtida ijra qilishqa yol qoyishining bir heyran qélishqa tégishlik ish ikenlikini, xitayning adette, bolupmu Uyghurlar arisidiki bundaq jinayetke hergiz keng qolluq qilip baqmighanliqini eskertti.

Josh: shinjangdiki mehbuslar tizimliki, xitay hökümitidin jawapni eng az alidighan bir tür

"Söhbet fondi jem'iyiti" diki josh rozénswéyg ependi, mezkur teshkilatning her yili dégüdek xitay hökümitidin, xitaydiki bashqa siyasiy jinayetchiler bilen birge rabiye qadir bilen tarixchi toxti muzartni qoyup bérish we uning türmidiki ehwalini yetküzüshni telep qilidighanliqini bildürdi:

"Biz shinjangdiki mehbuslarning tizimlikini sunup kelduq. Epsus, bu xitay hökümitidin jawapni eng az alidighan bir tür. Biz adette xitaydin shinjanggha a'it uchurlargha köp érishelmeymiz. Buning sewebi éniq. Shinjang mesilisi xitay üchün bir sezgür téma. Ular bu heqte söz échishni xalimaydu."

Josh ependi yene, "söhbet fondi jem'iyiti" ning buningdin kéyinmu xitay hökümitige dawamliq türde rabiye qadir we toxti muzartqa oxshash Uyghur siyasiy mehbuslirining mesilisini otturigha qoyidighanliqini tekitlidi:

Josh: biz rabiye qadir we toxti mozatni qoyup bérish heqqide xitaygha dawamliq bésim ishlitimiz

" Mesilen rabiye qadir, biz her yili xitaydin qoyup bérishni telep qilidighan shexslerning biri. Buning bir netijisi, xitayning ötken yili uning jazasini bir yil kéchiktürgenliki bolup hésablinidu. Biz yene buningdin kéyinmu rabiye qadir we toxti mozatni qoyup bérish heqqide xitaygha dawamliq bésim ishlitimiz".

Xitayche "düyxu'a" dégen söz bilen atalghan amérikidiki "söhbet fondi jem'iyiti" 1999 - yili 4 - ayda qurulghan bolup, gheyri tijaret xaraktéridiki bu jem'iyet, xitay-amérika ikki dölet otturisida, dunya ortaq étirap qilidighan kishilik hoquqni ilgiri sürüshni meqset qilidu. (Peride)