Алтайдики қейин дәрихи боз йәр ечиш сәвәбидин қуруп кәтти

2009 - Йили 10 - ийулда, http://bbs.tiexue.net Ториға қойулған бу сүрәт, алтай шәһириниң ғәрбий шималиға җайлашқан қейин дәрихи бағчисидин бир көрүнүш.

Материяллардин мәлум болушичә, қейин дәрихи инглизчә "white Birch Tree" дәп атилидиған болуп, сибирийә, хитайниң шәрқий шималидики хейлоңҗаң өлкиси, моңғулийә һәм Уйғур елиниң алтай вилайити қатарлиқ шималий асия райони Һәм шәрқий явропа дөләтлиригә тарқалған икән.

Алтай вилайитигә тарқалған ява шор қейин дәрихи, қейин дәрихи аилисидики шорлуқта өсүшкә чидамлиқ, тәркибидики туз миқдари %1.74 Тин юқири шор тупрақта мәвҗут болуп туралайдиған бирдинбир қейин аилисидики өсүмлүк болуп, зияндаш һашарәтләрниң зийиниға аз учрайдиған алаһидиликкә игә . Бу дәрәх пәқәт алтай районидила сақлинип қалғини үчүн, дуня бойичә қоғдилидиған өсүмлүкләр түригә киргүзүлгән дәрәх түри һесаблинидикән. Хитайдиму 1984 - йили ява шор қейин дәрихи 2 - дәриҗилик қоғдилидиған дәрәх дәп бекитилгән. Әмма бу йил 2010 - йил күз пәслигә кәлгәндә, йәрлик алтайлиқлар "ақ қейин" дәп атишидиған бу дәрәхниң алтай вилайити тәвәсидики әң ахирқи 160 түпиму пүтүнләй қуруп кәткән.

Хитайниң тәңритағ ториниң 11 - өктәбирдики хәвиридин ашкарилинишичә, "көп йиллардин буян үнүмлүк қоғдалмиғанлиқтин һәм бултур қиш вә бу йил әтияздики қелин қарлиқ һаварайиниң тәсири түпәйлидин , алтай шәһириниң алақақ йезисидики туз көл бойида өскән әң ахирқи 160 нәччә түп ява шор қейин дәрихиниң һәммиси қуруп кәткән."

Хәвәрдә дейилишичә, алтай вилайәтлик орманчилиқ техникиси орниниң башлиқи ваң җйән мухбирға сентәбирниң оттурилирида, бу орунниң хадимлириниң алақақ йезисидики туз көлгә берип ява шор қейин дәрихиниң өсүш әһвалини тәкшүрүп көргәнликини, өткән йилларниң мушу мәзгилидә шор қейин орманлиқи алтун рәңгә киргән болса, бу йил қуруп қақшал болуп кәткән бир парчә қейин орманлиқини көргәнликини билдүргән.

Материяллардин мәлум болушичә, алтай вилайитидики қуруп кәткән ява шор қейин дәрихи алақақ йезисидики туз көлниң җәнуб , шимал икки қирғиқиға тарқалған. ява шор қейинзарлиқиниң көлими әслидинла аз болуп, хитайниң алтай райониға җайлашқан 10 ‏- девизийисиниң қейинзарлиқ әтрапида көпләп боз йәр ечиши, деһқанчилиқ мәйдани қуруши нәтиҗисидә , өткән әсирниң 80 - йиллириға кәлгәндә алтай вилайитиниң балбағай йезисидики қейинзарлиқ йоқилиш гирдабиға келип қалған. 1984 - Йили хитай һөкүмити алтайдики ява шор қейин дәрихини дөләт бойичә қоғдилидиған 2 - дәриҗилик өсүмлүк дәп әнгә алған. Әмма қоғдаш тәдбирлири яхши болмиғини үчүн , қейинзарлиқ көлими барғанчә тарийип, 1996 - йилға кәлгәндә 400 түп дәрәх сақлинип қалған.

 Игилигән учурлардин мәлум болушичә, қейинзарлиқ әтрапидики хитай көчмәнлириниң териқчилиқ қилиши сәвәблик, қейинзарлиқниң бирдин -бир су мәнбәси болған туз көлниң су йүзи төвәнләп, туз көлгә тайинип өсүватқан қейинзарлиқтики дәрәх сани 160 түпкә чүшүп қалған. Бултур қиш бу йил әтиязда, алтай вилайитидә яғқан қелин қар еригәндин кейин, алақақ йезисидики туз көлниң сүйи қайта өрлигән. Нәтиҗидә қейинлар сүмүрүвалидиған туз миқдариму зиядә көпийип кәткән. Қелин қар , узаққа созулған төвән температура , узун мәзгил шор суға чилишип қелиш қатарлиқ амиллар әң ахирқи 160 түп ява шор қейин дәрихиниму пүтүнләй қурутувәткән.

Әҗәблинәрлики шуки, тәңритағ торидики хәвиридә һазир алтай вилайитидики ява шор қейинзарлиқиниң пүтүнләй қуруп кәткәнлики хәвәр қилиниш билән биллә, йәнә орманчилиқ идарисиниң 1996 - йили қейинзарлиқтин башқа җайға йөткәш арқилиқ 6 түп қейин дәрихини сақлап қалғанлиқи зор нәтиҗә сүпитидә орманчилиқ мәйданиниң кадири ваң җйәнниң ағзидин: "һелиму яхши, 1996 - йили алтай орманчилиқ тармақлири ява қейинға қарита йөткәп қоғдаш елип барған. Һазир, алтай аз учрайдиған өсүмлүк байлиқи беғиға йөткәлгән алтә түп шор қейин дәрихиниң өсүш әһвали яхши болуп, һазир алтә метирдин ашти" дәп баян қилинған.

Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.