Eydiz késilining Uyghurlar arisida köp tarqilishining sewebliri

Gerche Uyghur élidiki eydiz wirusi bilen yuqumlan'ghuchilarning sanining köplüki jehette xitayda 4-orunda tursimu, biraq bu sanni Uyghur élining nopusi bilen nisbetleshtürgende, pütün xitay boyiche aldinqi orunda turidiken. Mutexessislerning bildürüshiche, hökümet statistikisigha asaslan'ghanda, Uyghur élining omumi nopusi pütün junggo nopusining texminen 1.8% Igileydighan bolup, Uyghur élidiki eydiz wirusi bilen yuqumlan'ghanlarning omumi sani pütün junggodiki eydiz késili wirusi bilen yuqumlan'ghanlar omumi sanining texminen 9~10% teshkil qilidiken. Bu dégenlik Uyghur élidiki eydiz késilining tarqilish ehwali pütün junggoning otturiche ehwalidin 5 hesse artuq iken.

Istanbulda melum bir doxturxanida ishlewatqan Uyghur doxtur esqerjanning, eydiz késilining Uyghurlar arisida köp yamrap kétishning sewebliri toghrisida élip barghan tetqiqatigha diqqet béreyli.

Esqerjanning bildürüshiche 2007-yilliq sanliq melumatlargha qarighanda, zeherlik chékimlik (xéro'in) chekküchi Uyghurlarning sani 180 ming etrapida iken, zeherlik chékimlik sodisi bilen shughulliniwatqan Uyghurlarning sani 25 ming etrapida iken. Zeherlik chékimlik sodisi bilen munasiwetlik Uyghurlarning sani 100 ming etrapida iken. Zeherlik chékimlik sodisi bilen shughullinip tutulghanlarning sani 7 ming bilen 10 ming arisida  iken.

Doxtur esqerjan élip barghan tetqiqati boyiche eydiz késilining Uyghurlar arisida köp tarqilishning seweblirini bir qanche türge ayrighan bolup ular töwendikiche:

1. Uyghurlarning exlaq-pezilet ölchimining buzulushi.
2. Uyghurlarning dini étiqadining cheklimige uchrishi we suslishishi.
3. Uyghurlar arisida ishsizliq we bay-kembeghellik perqning köpiyishi.
4. Uyghur jem'iyitining buzulushi, yeni zeherlik chékimlik chékish, pahishilik qilish qatarliq her xil jinayi qilmishlarning köpiyishi.
5. Anunning mukemmel bolmasliqi, Uyghur jem'iyitidiki yuqiriqi jinayi qilmishlarning ünümlük cheklenmesliki we yaki alahide ghemxorluqqa érishishi.
6. Eydiz késili bilen yuqumlan'ghuchilarning muwapiq bir terep qilinmasliqi.
7. Uyghurlarning özini qoghdash éngining töwen bolushi, ularning eydiz késili toghrisida héch qandaq chüshenchige ige bolmasliqi.

Mutexessislerning bildürüshiche, eydiz késili 1981-yili tunji qétim  bayqalghandin 2007-yiligha qeder bolghan 26-yil ichide pütün dunyada texminen 65 milyondin artuq kishi eydiz késili wirusi bilen yuqumlan'ghan bolup, bularning ichide texminen 25 milyondin artuq kishi eydiz késili bilen ölüp ketken.

1985-Yili xitayda tunji qétimliq eydiz késili wirusi bilen yuqumlan'ghuchi bayqalghandin taki 2010-yili 9-ayning axirghiche, pütün xitaydiki eydiz késili wirusi bilen yuqumlan'ghanlarning tizimliktiki sani 370393 gha yetken, jem'iy  68315 kishi eydiz késili tüpeylidin hayatidin ayrilghan.

Uyghur mutexessislerning bildürüshiche, pütün xitaydiki eydiz késili wirusi bilen yuqumlan'ghanlarning mölcherdiki sanini, hökümet 2003-yilining axiridin bashlap 840 ming dep élan qilip kelgen bolsa, 2005-yilining axiridin bashlap 650 ming dep élan qilghan, 2010-yiligha kelgende 740 ming dep élan qilghan, biraq 2011-yilidiki sanliq melumatqa asaslan'ghanda xitayda eydiz késili bilen yuqumlan'ghanlarning sani 4 milyon 300 mingdin artuq iken.

1995-Yili Uyghur élide tunji qétimliq eydiz késili wirusi bilen yuqumlan'ghuchi  bayqalghandin 2010-yiligha qeder bolghan qisqighina 15 yil ichide, Uyghur ilidiki eydiz késili wirusi bilen yuqumlan'ghanlarning sani ademni chöchütküdek sür'et bilen köpiyip, 2010-yili 9-ayning 30-künigiche pütün Uyghur ilidiki eydiz késili wirusi bilen yuqumlan'ghanlarning tizimliktiki sani 32 ming 532 ge yetken. Biraq özining eydiz késili wirusi bilen yuqumlan'ghanliqini bilmigen yaki hökümet tizimlikke kirmigenlerning sani 70000 din 100000 ariliqida bolushi mumkin ikenliki ilgiri sürüldi.