Barghanche nacharlishiwatqan Uyghur éli muhiti naraziliqlarni kücheytmekte

2009-Yildiki 5-iyul ürümchi weqesidin kéyin “Shinjanggha yardem bérish” namida Uyghur élide tézlikte köpeygen xitay zawut-shirketliri sewebidin, barghanche nacharlishiwatqan Uyghur éli muhiti Uyghurlarning naraziliqini qozghimaqta.
Muxbirimiz méhriban
2012.09.17
muhit-bulghunush.jpg Zawut-karxanilardin chiqqan is-tütekte bulghan'ghan sheher muhiti. 2008-Yili 21-dékabir. Qumul.
AFP
Xitay metbu'atlirining uchurliridin melum bolushiche, xitay hökümet igidarchiliqidiki xitay döletlik néfit shirkiti ili-qorghas birikme gaz turuba liniyisini tamamlighan bolup, mezkur turuba liniyisi kömürdin ayrilghan yéqilghu gazini xitayning jéjang qatarliq ölkilirige yötkeydiken. Radi'omiz igiligen uchurlargha qarighanda, ili oblastining ghulja nahiyisige qarashliq pilichixang kömür kéni 2010-yili ghulja nahiyisige yerleshken xitayning chingxu'a shirkitige ötüp ketken. Melum bolushiche chingxu'a shirkiti nöwette eslidiki pilichixang kömür kénini kéngeytip, kömür kan etrapidiki tagh baghrigha jaylashqan penjim yézisigha qarashliq menzirilik yazliq yaylaq qariyaghach kenti,dadamtu yézisigha qarashliq noghaytu kentining tagh baghridiki pilichixanggha tutishidighan binemler, noghaytu déhqanlirining térilghu yerliri, chuluqay yézisining tagh baghridiki binemliri, örük makani turpanyüzi yézisi qatarliq jaylardiki yerlerni déhqanlardin “Halqima tereqqiyat rayoni qurush” namida mejburi sétiwalghan. Chingxu'a shirkiti qatarliq xitay kömür kan shirketliri nöwette ghulja nahiyiside kömürdin birikme gaz ayrip chiqidighan zawutlarni qurushqa bashlighan. Xitay döletlik néfit shirkiti qarmiqidiki néfit qurulush shirkitining bildürüshiche, mezkur turuba liniyisining di'amétiri bir métirdin ashidighan bolup, bu, ular yasighan eng chong di'amétirliq turuba liniyisi iken. Yilliq gaz toshush miqdari 30 milyard kub métirgha yétidighan mezkur turuba liniyisi yene kömürdin ayrilghan yéqilghu gazini xitayning déngiz boyidiki jejang qatarliq ölkilirige biwasite yötkeydiken. Radi'omiz ziyaritini qobul qilghan ilidiki bir qanche neper Uyghur kishi xitayning chingxu'a shirkiti teripidin qurulghan kömürdin birikme gaz ishlepchiqirish zawuti qurulghandin buyan, bu zawuttin chiqqan kéreksiz su hem zeherlik gazning ikki yildin buyan penjim, chuluqay, noghaytu qatarliq yézilarning muhitini éghir derijide bulghap, bu jaylardiki alma, örük, üzüm,qoghun-tawuz qatarliq méwilerning sortini buzuwetkenlikini, shundaqla ikki yildin buyan ghulja nahiyiside öpke yallughi, kanay yallughi qatarliq nepes késellirining ilgirikidin köpeygenlikini bildürdi. Ghulja nahiyisidin radi'omiz ziyaritini qobul qilghan bir xanim bu yil penjim, chuluqay qatarliq yézilarda alma, örük, shaptullargha késel tégip, méwilerning shéxidila yiglep qalghanliqini, turpanyüzi yézisining örüklirining ilgiriki yillardikidin ushshaq, teminingmu eslidiki tatliqliqini yoqatqanliqini bildürdi. Bu xanim öz bayanida yene déhqanlarning naraziliqini bildürüp, xitay ölkiliride muhit bulghash derijisi éghir bolghanliqi sewebidin, xelqning naraziliqigha uchrap taqilip kétish xewpidiki zawutlarning, ikki yildin buyan ili rayonigha tézlikte yerlishiwatqanliqi, eslidiki “Almizarliq” dep teriplinidighan ili rayonining güzellikini tamamen yoqitipla qalmastin, bu yerdiki xelqning salametlikigimu éghir xewp élip kéliwatqanliqini bildürdi. Ghulja nahiyisiki melum bir yézidin ziyaritimizni qobul qilghan bir déhqan ayal, bu yil kop qétim kislataliq yamghur yaghqanliqi sewebidin yézidiki déhqanlarning zor köpchilikining üzüm barangliridiki üzümlerning pishmay turupla yiglep qalghanliqini, peqet az sandiki déhqanlarning kislataliq yamghurdin kéyin üzüm baranglirigha turuba süyi chéchip, üzümlerning bir qismini késel tégishtin saqlap qalghan bolsimu, emma yéza teweside ikki yildin buyan bazargha ekirip satqudek üzüm bolmighanliqini bildürdi. Nöwette “Shinjanggha yardem bérish” namida, xitayning 19 ölkisidin kelgen xitay zawut-shirketlirining Uyghur élige yerlishishi rayondiki Uyghur déhqanlirining “Halqima tereqqiyat rayoni qurush éhtiyaji” namida yerliridin ayrilip qélishidek weziyetni shekillendürgendin bashqa, rayonning ékologiyilik muhitigha éghir weyranchiliqlarni élip kéliwatqanliqi heqqide inkaslar barghanche köpeymekte. Ilgiri bezi mutexessisler bu xildiki zawutlarning ghuljining ékologiyilik muhiti we ghulja xelqining salametlikige éghir tehditlerni élip kélidighanliqini bildürüshken idi. Emma igiligen uchurlirimizdin melum bolushiche xitay hökümiti Uyghur élidiki muhit bulghinishigha qarita hazirghiche héchqandaq küchlük tedbir almighan. Xitay weziyitini közetküchilerning qarishiche buningdin kéyinki Uyghur éli weziyitide, rayonda yerlishiwatqan xitay köchmenler nopusining köpiyishidin bashqa rayonda barghanche nacharlishiwatqan muhit mesilisi, su qisliqi qatarliqlar bu rayondiki ijtima'iy ziddiyetlerning yenimu ötkürliship, yerlik xelq Uyghurlarning téximu köp qarshiliq heriketlirining yüz bérishige seweb bölishi muqerrer iken.
Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.