Қазақистан дуня җамаәтчиликини ядро қоралиға қарши күрәшкә чақирмақта

Такада җун әпәнди йазған "хитайда атом синақлири" намлиқ китабниң муқава көрүнүши.

Мәзкур муһакимә қатнашқучилири қазақистан җумһурийити һөкүмитиниң вә бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң, қазақистан вә хәлқара тәшкилатларниң вәкиллири, хәлқара бирләшмиләрни вә җамаәтчиликни 29 - авғустни ядро синиқини үзүл - кесил мәни қилиш мәқситидә әмәлий ишлар елип бериш хәлқара күни сүпитидә өткүзүшкә чақирди.

Улар қазақистан президенти нурсултан назарбайефниң қуввити җәһәттин дуня бойичә төтинчи орунни игилигән ядро қоралидин өз әрки билән ваз кечиш һәм дунядики әң чоң ядро синақ мәйданлириниң бирини йепишқа охшаш муһим қәдәмни башлиғанлиқини, буниң арқилиқ қоралсизлиниш вә ядро қоралини тарқатмаслиқ җәряниға чоң үлүш қошқанлиқини алаһидә тәкитлигән.
 
Муһакимә қатнашқучилири шундақла н.Назарбайефниң бирләшкән дөләтләр тәшкилати даирисидә 29 - авғустни хәлқара ядро синақлириға қарши һәрикәт күни дәп бәлгилиши пүткүл дуня бойичә ядро қоралини мәни қилишқа һәм шундақла ядро қоралсиз тенч вә хатирҗәм һаятни қолға кәлтүрүшкә қаритилғанлиқини оттуриға қойған. Улар бу мәқсәттә хәлқара келишимниң тез арида өз күчигә киришиниму тәклип қилған. Муһакимә йиғинида б д т ниң баш катипи бан кимунниң униң қатнашқучилириға йоллиған хети тонуштурулған болуп, униңда қазақистанниң ядро қоралидин баш тартип, ядро қоралсиз аләмни қурушниң үлгисигә айлиниватқанлиқи илгири сүрүлгән.
 
Қазақистан җумһурийити ташқи ишлири министири, дөләт катипи қанат саудабаеф дөләт рәһбири н. Назарбайефниң йиғин қатнашқучилириға әвәткән мураҗиәтнамисини оқуп бәргән. Униңда, н.Назарбайеф өзиниң йиғин қатнашқучилириға чоң һөрмәт билдүридиғанлиқини, 1991 - йили 29 - авғустта шәмәй ядро синақ мәйданини йепиш тоғрилиқ буйруққа қол қоюш арқилиқ қазақистанниң дунядики әң қуввәтлик ядро синақ мәйданлириниң биридин өз әрки билән баш тартқанлиқини һәмдә буниң хәлқниң хаһишиға бинаән дуняда биринчи қетим әмәлгә ашурулуватқанлиқини ейтқан. У қазақ йеридә 40 йил мабәйнидә 490 ядро йерилиши йүз берип, 1.5 Милйондин ошуқ адәмниң зәрдап чәккәнликини, хәлққә кәң көләмдә зиян йәткүзүлгәнликиниму тәкитлигән. Президентниң мураҗиәтнамисини толуқи билән қобул қилған йиғин қатнашқучилири шундақла б д т агентлиқлири билән бирликтә қазақистан җумһурийити һөкүмити тәрипидин мәбләғ аҗритиш көздә тутулуватқан шәмәй райониниң 2011 - 2015 - йиллардики тәрәққият программисини қоллап - қувәтләйдиғанлиқини билдүргән.

Агентлиқниң хәвәр қилишичә, қазақистан җумһурийитиниң юнескодики даимий вәкили олҗас сүлейменоф бирләшкән дөләтләр тәшкилатиға ядро синақлиридин зәрдап чәккәнләрниң хәлқара фондини қуруш тәклипини бәргән. У мәзкур фондиниң пәқәт шәмәйдила әмәс, бәлки ядро синиқи елип берилған дуняниң башқа җайлиридиму иш елип беришни, ядро синиқини өткүзүшкә хәлқарада чәк қоюлуп, 20 йил ичидә иқтисад қилинған милярдлиған долларниң мәлум қисмини фондқа бөлүп, шу зәрдап чәккәнләрниң саламәтликини қоғдашқа ишлитиш керәкликини илгири сүргән.

Мәлуматларға қариғанда, һазир а қ ш, русийә, әнглийә, франсийә вә хитай қатарлиқ ядро дөләтлири болуп, улар ядро қоралини тарқатмаслиқ һәққидә келишимгә қол қойған. Буниңдин ташқири бу келишимгә қол қоймиған, амма бу қоралға игә дөләтләр қатариға һиндистан, пакистан, шималий корийә, ядро қоралиға игә болушида яки уни ишләпчиқиришта гуман қилиниватқан дөләтләр қатариға исраил, иран, сүрийә вә берма кириду. Әмди илгири ядро қоралиға игә болуп, кейин униңдин өз әрки билән баш тартқан дөләтләр қатариға окраина, белорус, қазақистан вә җәнубий африқа җумһурийити ятиду. Һазирчә тәстиқланмиған мәлуматларға қариғанда, ядро қоралға игә дөләтләр сани келәчәктә йигирмидин ешиши пәрәз қилинмақта.

Дунядики әң күчлүк һесабланған бәш атом дөлити 1945 - йилдин 1996 - йил арилиқида җәми болуп 2070 кә йеқин ядро бомбиси атқан. Униң ичидин а қ ш 1054 синақ өткүзгән болуп, синақлар асасән невада штати вә маршал араллирида елип берилған. Совет иттипақи асасән шәмәй вә йеңи йәр синақ мәйданлирида 715 ядро бомбиси атқан. Франсийә 210 ядро синиқини асасән алҗир вә фангатуфа вә моруроа синақ мәйданлирида, әнглийә болса 45 синақни австралийидә вә башқа йәрләрдә өткүзгән.

Асия қитәсидә дәсләп болуп ядро қоралиға игә болған хитай 45 синақниң һәммисини уйғур райониниң лопнор синақ мәйданида өткүзгән. Буниң нәтиҗисидә нәччә милйонлиған адәм қурбан болған һәмдә муһитқа чәксиз зиян йәткүзүлгән. Мушу күнгичә ядро синақлирини өткүзгән дөләтләр бу паҗиәниң ақивәтлирини дуня җамаәтчиликидин йошуруп кәлмәктә.

Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.