Mutexessisler: xitayda su kemchilliki barghanséri éghirlashmaqta

Mutexessislerning körsitishiche, nöwette xitayda yéza igilikige ishlitilidighan su köplep kömür ishlepchiqirishqa serp qiliniwatqan bolup, xitay ölkiliridin Uyghur éli we ichki mongghulgha su yötkeshning meqsitimu yenila bu rayonlardin kömür ishlepchiqirishni meqset qilidiken.

Ötken peyshenbe küni amérika dölet mejliside ötküzülgen doklat bérish yighinida mutexessisler xitaydiki künsayin éghirlishiwatqan su qisliqi heqqide doklat berdi. Yighinda doklat bergen kishilerning biri xitayning muhit ehwali mutexessisi élizabét ékonomiy bolup, u doklatida xitaydiki su qisliqi we uning aqiwetliri heqqide toxtalghan. Uning bildürüshiche, hazir xitaydiki 40 tin artuq ottura we chong sheher dunya bankisi teripidin “ Su qis” sheherler tizimlikige élin'ghan bolup, xitaydiki 400 ge yéqin sheher-bazar asasen dégüdek yer asti su menbelirigila tayinip qalghan. Chong sheherlerdiki öy-jaylarning 65 pirsenti, sana'etning 50 pirsenti, yéza igilikige kétidighan suning 33 pirsenti yer asti su menbeliri arqiliq teminlinidighan bolup, hazir xitayning shimaliy qismi we gherbiy rayonlarning bir qisim jaylirida yer asti su menbeliri shiddet bilen azaymaqta iken.

Yer asti su menbelirining kémiyishi netijide, yer chöküshni keltürüp chiqirip, tashyol yérilish, yer asti poyiz yollirining gümürülüshi we pütkül bir sheher-baza xelqini köchürüshke oxshash aqiwetlerni tughduridighan bolup, muhit mutexessisi ilizabét ékonomiy suning kémiyip bérishining tebi'iy halda xitaydiki ashliq ishlepchiqirishining aziyip kétishige yol achidighanliqini eskertti.

-Hazir xitay yéza igilik mehsulatlirining 60 pirsentini sirttin import qilidu. Dunyadiki purchaq mehsulatlirining yérimidin köpi xitaygha import qilinmaqta. 1998-2008-Yilliri arisida xitay import qiliwatqan gürüchke oxshash ashliq mehsulatlirining miqdari 30 pirsent örlidi.

Amérika dölet mejliside xitaydiki su qisliqi heqqide ötküzülgen doklat bérish yighinida amérikidiki “Xitay muhit munbiri” ning diréktori jénnifér turnér xanimmu söz qilghuchilarning arisida idi. Uning bildürüshiche, xitaydiki su menbeliri köpinche hallarda kömür ishlepchiqirishigha serp qiliniwatqan bolup, bu, yéza igilikige ajritilghan suning kémiyip kétishidiki asasliq seweb iken.

Turnirning éytishiche, xitaydiki omumiy su miqdarining 20 pirsenti kömür ishlepchiqirishigha ishlitilgenliktin, xitayning ningshya qatarliq jayliridiki déhqanlarning ötken 5 yilda tériqchiliqqa ishlitidighan süyi 30 pirsent kemlep ketken. Turnérning eskertishiche, xitayning Uyghur éli we ichki mongghulgha su toshush meqset qilin'ghan gherbiy-shimal su qurulushimu emeliyette bu rayonlarda kömür ishlepchiqirishni meqset qilghan iken.

Peyshenbe küni échilghan mezkur yighinda mutexessisler xitaydiki kömür ishlepchiqirishning bedilining éghirliqini, buning xitaydiki su menbeliri, muhit we insanlarning salametlikige éghir ziyan yetküzidighanliqini agahlandurup, xitay hökümitining bu jehette jiddiy tedbirlerni élishi kéreklikini bildürdi.

Yighinda yene, xitay bilen qazaqistan arisida bir mezgil soghuqchiliq salghan értish deryasi mesilisimu tilgha élin'ghan. Uningda körsitilishiche, xitay qazaqistandinmu éqip ötidighan értish deryasining süyini qazaqistanni oylapmu qoymay qalaymiqan ishletken bolsimu, emma kéyin mesilining xelq'arada tilgha élinishqa bashlinishi we bashqa seweblerning tesiri bilen xitay értish deryasining süyini pilanliq ishlitishte bir qisim tedbirlerni élishqa mejbur bolghan. Ilizabit ékonomiy xanim buning asasliq seweblirini mundaq üch nuqtigha yighinchaqlighan.

Bularning birinchisi, qazaq metbu'atlirida xitayning értish derya süyini qalaymiqan ishlitishige qarshi awazlarning yüksilishi bolup, xitay qazaqistandin köplep néfit import qiliwatqan dölet bolghachqa, özining obrazini yaman qiliwélishni xalimaydu. Ikkinchisi bolsa, qazaqistan bu mesilini xelq'aralashturup, mesilini shangxey hemkarliqida otturigha qoyghan bolup, bu teshkilatta xitayning su ishlitishige diqqet qilip kéliwatqan rusiyige oxshash bashqa döletlermu bar. Üchinchisi bolsa, xitay öz ichidiki Uyghurlardin ensirigenliktin, qazaqistan'gha oxshash ottura asiya döletliri bilen yaxshi munasiwet ornitishqa ehmiyet béridu. Ilzabét ékonomiy xanimning bildürüshiche, mana bu yuqiridiki üch xil amil xitayni értish deryasining süyini ishlitish mesiliside qazaqistan bilen yamanliship qalmasliqqa mejbur qilghan.