Әйдиз вабаси уйғур елидә давамлиқ тез һәм кәңри таралмақта

Намәлум әйдиз чекәрмәнлириниң көрүнүши чүшүрүлгән сүрәт.

Уйғур елидики әсәбий алвасти HIV

Әйдиз вабаси уйғур елигә дәсләпки тарқалған чағларда әйдиз уйғурларға нисбәтән сирлиқ алвастидәк йошурун бир тәһдит болған болса йеқинқи йиллардики тарқилиш әһвали шуни көрситип туруптики,әйдиз һәр биримизниң йенида, униң уйғур елидики вәһимилик қияпитини, ғайәт зор, ғалҗирлашқан, әсәбий бир алвасти охшитиш мумкин.
 
Уйғур аптоном районлуқ сәһийә назаритиниң 26 - ноябир елан қилған, уйғур елиниң 2008 - йилдики әйдиз юқумлиниш әһвали һәққидики доклаттин, әйдизниң уйғур елидә болупму уйғурларға нисбәтән зор тәһдит болуватқанлиқи су йүзигә чиқти.

Сәһийә назаритиниң ашкарилишичә, уйғур елидә 2008 - йили 9 - айғичә болған арилиқта уйғур елиниң 14 вилайәт, област һәм шәһәрлиридә мәлум болған әйдиз юқумдари 24 миң 818 нәпәргә йәткән. Адәттә мутәхәссисләр әйдиздин юқумлиниш әһвалида мәлум болған бу санни алтә һәссилигәндә әйдиз юқум әһвалиниң һәқиқий тарқилишини бир қәдәр тоғра һесаблиғили болидикән.

Ғулҗа шәһридә мәлум болған әйдиз юқумдарлири 9579 кә йәткән болуп. Бир йилдила 1995 и көпәйгән.Ғулҗида тизимға елинған әйдиз юқумдарлири уйғур елидики мәлум болған әйдиз юқумдарлириниң %39.3 Ни игилигән. Демәк ғулҗа шәһири йәнила уйғур елидики әйдиз юқумдарлири бир қәдәр мәркәзләшкән орун болғандин башқа әйдиз әң тез тариливатқан җайдур.

20 - Әсирдики қорқунучлуқ вабаниң уйғур елигә көрсәткән тәһдиди

Хитай ахбаратлирида елан қилинған мәлуматларға асасланғанда: 1995 - йили уйғур елидә тунҗи қетимлиқ әйдиз кесили вируси йәни HIV билән юқумланғучи байқалғандин һазирға қәдәр болған 13 йил ичидә, юқум әһвали адәмни чөчүткидәк сүрәт билән ешип бармақта.

2002 - Йили 9 - айғичә, шинҗаңдики әйдиз кесили вируси билән юқумланғанларниң тизимликтики сани 6833 гә йитип, хитайдики әйдиз кесили вируси йәни HIV билән юқумланғанларниң омуми саниниң %20 игилигән, шундақла әйдиз кесили вируси йәни HIV билән юқумланғанларниң көплүки җәһәттә йүннәндин қалса 2 - орунда турған.

2003 - Йили 9 - айниң ахирғичә, үрүмчидики әйдиз кесили вируси йәни HIV билән юқумланғанларниң тизимликтики омуми сани 3165 гә йәткән, мөлчәрдики сан 30 миңдин ашқан. 2003 - Йили 12 - айғичә, пүтүн хитайда әйдиз кесили вируси йәни HIV билән юқумланғанларниң мөлчәрдики сани 840 миңгә йәткән, кесәл сани 80 миңгә йәткән.

2003 - Йилиниң ахирғичә, уйғур елидики әйдиз кесили вируси йәни HIV билән юқумланғанларниң тизимликтики сани 8150 кә йетип, әйдиз кесили вируси йәни HIV билән юқумланғанларниң көплүки җәһәттә йүннәндин қалса 2 - орунда турған. Уйғур елидә 2004 - йили юқумланғанларниң тизимликтики сани 9346 гә йитип, әйдиз кесилиниң тарқилиш әһвали хитай бойичә әң еғир болған районларниң биригә айланған.

2005 - Йили 9 - айғичә уйғур елидики әйдиз кесили билән юқумланғанларниң тизимликтики сани болса 11303 гә, мөлчәрдики сан 60,000 гә йитип, әйдиз кесилиниң тарқилиш әһвали хитай бойичә 4 - орунда турған. 2005 - Йили 12 - айниң ахирғичә, үрүмчидики әйдиз кесили вируси йәни HIV билән юқумланғанларниң тизимликтики сани 4926 гә йитип, әйдиз кесилиниң тарқилиш әһвали барлиқ юқумлуқ кесәлликләр ичидә әң тиз болған.

2006 - Йили 6 - айниң 30 - күнигичә болған йеқинқи 9 ай ичидә пүтүн уйғур елидә 4732 киши йеңидин әйдиз кесили вируси HIV билән юқумланған, йәни уйғур елидә оттура һесаб билән һәр күни 17 адәм әйдиз кесили вируси HIV билән юқумланған болуп, шинҗаңдики әйдиз кесили билән юқумланғучиларниң тизимликтики омуми сани 16,035 гә йәткән. 2007 - Йили уйғур елида рәсмий әнгә елинған әйдиз вируси билән юқумланғанларниң сани 17 миң 209 гә йәткән иди.

Зәһәр чәккүчиләр, әйдиз юқумдарлириниң көп қисми уйғурлар

Уйғур ели сәһийә тармақлириниң истатистика қилишичә, бултур 9 - айниң 30 - күнидин бу йил 9 - айниң 30 - ғичә болған бир йил ичидә пүтүн уйғур елидә тизимға елинған әйдиз юқумдарлириға йәнә 3,928 нәпәр қетилған.

Юқум әһвалидин мәлум болушичә уйғур елидә 20 яштин 40 яшқичә болған яшларниң әйдиз билән юқумлиниши бир қәдәр еғир болуп, әйдизләрниң ичидә зәһәрлик чекимлик чәккүчиләр %73 кә йетидикән. Уйғур елидә зәһәрлик чәккүчиләрниң %95  кә йеқин санини уйғурлар игиләйду.

Уйғур ели сәһийә даирилириниң ашкарилишичә уйғур елиниң әйдиз тарқилиш вәзийити йәнила интайин хәтәрлик әһвалда болуп, 20 - әсирдики инсанларға әң зор тәһдит көрситиватқан ваба болған әйдизниң уйғурларға елип келиватқан тәһдитини сәл чағлиғили болмайду. Болупму нөвәттә аяллар арисида һәмдә адәттики кишиләр қатлимида тарқилиши бир қәдәр тез боливатқан болуп, әйдиз вирусиниң зәһәр чәккүчиләр, охшаш җинис муһәббәтләшкәнләр вә паһишә қатарлиқ әйдиз юқтурувелиш еһтимали күчлүк болған кишиләрдин башқа адәттики кишиләр арисида тарқилишқа башлиғанлиқи, шундақла әйдиз юқуш йоллириниң мурәккәплишип бурунқидәк пәқәт зәһәрни охшаш шипириста окул қилиш йоли асаси юқуш васитиси болупла қалмай җинсий алақә һәмдә адәттики иҗтимаий, сақлиқ мулазимәт йоллири биләнму юқушқа башлиғанлиқи қатарлиқ мәсилиләр,' уйғур елидә әйдиз ямришиниң юқири бир басқучта кетиватқанлиқини көрситиду.

Әйдиз йәниму кеңийиши мүмкин

Хитай сәһийә министирлиқиниң 25 - ноябир пүтүн хитайдики әйдиз юқум әһвалини елан қилишичә, хитайда тизимға елинған әйдиз юқумдарлири 252 миң 748 икән. Хитайниң әйдиз вәзийитиму интайин кәскин, мутәхәссисләр 2010 - йилиға барғанда хитайда әйдиз юқумдарлириниң 10 милйондин ешип кетидиғанлиқини пәрәз қилмақта.

Гәрчә хитайниң башқа җайлирида әйдиз 80 - йиллардила байқалған болсиму, уйғур елидә 90 - йилларниң оттура мәзгилидә байқалған. Шундақ болушиға қаримай,мәлум болғинидәк уйғур елидә әйдиз кесили вируси йәни HIV билән юқумланғанлар шиддәт билән көпәймәктә. Йилсери көпәймәктә.

Илгири үрүмчи, или, ақсу қатарлиқ бир қәдәр тәрәққий қилған чоң шәһәрләргә мәркәзләшкән болса нөвәттә әйдиз тарқалмиған шәһәр вә яки һәтта йезилардиму тарқап, әйдиз юқум әһвалиниң йәниму яманлишишини кәлтүрүп чиқирип, уйғурлар арисида техиму кәң көләмдә тарқилиш хәтирини пәйда қилмақта.

Әйдиз мутәхәссислири йеқинқи йиллардин буянқи уйғур әйдиз юқум әһвалини көзитиш арқилиқ, уйғур елидә әйдизниң юқум әһвали йәниму кеңийиши мүмкин.