Уйғурларниң ғулҗа наһийисидә қурулуватқан химийә завути һәққидики инкаслири

Хитайдин чиқидиған “пул-муамилә тори” һәм или областлиқ һөкүмәт ториниң хәвәр қилишичә, хитайниң ички моңғул вә бейҗиңға җайлашқан “чиңхуа” гуруһи, ғулҗа наһийисидики пиличихаңни мәркәз қилған көмүр кан райониға 80 милярд йүән әтрапида мәбләғ селип, ғулҗа наһийисидә чоң типтики химийә завути қуруп чиқидикән.

Игилигән учурлардин мәлум болушичә, “җиңмий химийә санаәт бағчиси” дәп нам берилгән бу чоң типтики химийә ширкити әслидики кан райони пиличихаңни игилигәндин башқа, ғулҗа наһийиси вә ғулҗа шәһиригә қарашлиқ, чолуқай, қарияғач, юқириқи пәнҗим, турпанйүзи, ноғайту, розимәтйүзи қатарлиқ йезилардики деһқан-чарвичиларниң йәрлирини мәҗбури сетивелиш асасида қурулуватқан болуп, ширкәтниң игилигән даириси 22.7 Квадрат километир келидикән.

Ғулҗа наһийисидин зияритимизни қобул қилған бир деһқанниң билдүрүшичә, бултур вә алдинқи йиллири ғулҗа наһийиси турпанйүзи йезисида бағлирини сетишқа мәҗбурланған деһқанлар һәм қарияғач йезисидики яйлақлиридин көчүшкә мәҗбурланған қазақ чарвичиларниң һөкүмәткә болған наразилиқ әрзлири һелиму давамлишиватқан болуп, уларниң йәрлири или области һәм ғулҗа наһийилик һөкүмәтниң бесими билән мана мушу “чиңхуа гуруһи” дәп аталған ширкәткә сетип берилгән икән.

Хитай хәвәрлиридин мәлум болушичә, “чиңхуа гуруһи” қармиқидики “җиңмий химийә санаәт завути” 2012-йили ишқа кириштүрүлүш пиланланған болуп, бу ширкәт асаслиқи көмүр гази, метанол (яғач испирти) сиркә кислатаси, формалин, нилон қатарлиқ 15 хилдин артуқ химийилик мәһсулатларни ишләпчиқиридикән.

Или областлиқ һәм ғулҗа наһийилик һөкүмәт даирилири икки йилдин буян ғулҗа наһийисидә һалқисиман тәрәққият райони дәп аталған чоң типтики санаәт райони қурулидиғанлиқини хәвәр қилған болсиму, әмма мәзкур санаәт районидики асаслиқ қурулуш болған химийә завутиниң ғулҗа наһийисиниң екологийилик муһитқа елип келидиған әкс тәсири вә униңға тақабил туруш чарилири һәққидә һечқандақ хәвәр бәрмигән.

Материяллардин мәлум болушичә, химийә завутиниң екологийилик муһитқа болған әкс тәсири әң еғир болуп, хитайда қурулған химийә завутлирида керәксиз газ вә булғанған сулар яхши бир тәрәп қилинмайдиғанлиқи үчүн, булар шу җайниң сумәнбәси һәм һавасини булғиғандин башқа даим вәқә кәлтүрүп чиқиридикән. Хитай һөкүмити болса иқтисадий мәнпәәтнила қоғлишип, муһит булғиниши һәм хәлқниң саламәтлик әһвалиға даим етибарсиз қарайдикән.

Өткән айда радиомиз зияритини қобул қилған моңғул дохтур алмас сирнуд әпәнди, өз баянида 1992-йили ички моңғулниң тоңляв шәһиридә йүз бәргән химийә завутидики партлаш сәвәбидин шу җайдики моңғул чарвичилириниң, химийә завутидин тарқалған зәһәрлик газ һәм булғанған су тәсиридин хилму-хил яман характерлик өсмә кесәллиригә гириптар болған болсиму, һөкүмәт даирилириниң бу мәсилини пуқралар рази болғудәк дәриҗидә бир тәрәп қилмиғанлиқи һәққидә тохталған иди.

Или районидин зияритимизни қобул қилған бирәйлән нөвәттә райондики йәрлик хәлқниң ғулҗа наһийисидә қурулуватқан химийә завутиниң район муһитини еғир дәриҗидә булғишидин әнсирәватқанлиқини, әмма или областлиқ һөкүмәт вә наһийилик һөкүмәтниң пәқәт пул тепишнила көздә тутуп, хәлқниң саламәтлик әһвали билән билән кари болмайватқанлиқини билдүрди.

Ундақта ғулҗа наһийисидә қурулуватқан бу химийә завути һәқиқәтән хитай һөкүмәт даирилири тәшвиқ қилғинидәк райондики уйғурлардики ишсизлиқ мәсилисини һәл қилиш үчүнму? завутқа йәрлик уйғурлардин ишчи қобул қилинамду?

Ғулҗидин зияритимизни қобул қилған бу уйғур өз өз баянида һазир өзигә охшаш нурғун уйғурларниң һөкүмәт даирилири ғулҗа наһийисидә қуруватқан бу химийилик завутқа йәрлик уйғурларни ишқа орунлаштурушидин үмид күтмәйдиғанлиқини, “бу завутқа йәнила хитай өлкилиридин или райониға көчүрүп келиниватқан хитай көчмәнлири ишқа орунлаштурулиду” дәп қарайдиғанлиқини билдүрди.

Бу киши йәнә йәрлик һөкүмәт даирилириниң бултурдин буян ғулҗа шәһри һәм ғулҗа наһийиси нопусиниң тезликтә көпәйгәнликини хәвәр қилғанлиқини баян қилди. У сөзидә йеңидин көпийиватқан бу аһалиниң муқәррәр һалда хитай көчмәнлири икәнликини тәкитләп мундақ деди: “ғулҗа шәһәрлик телевизийә истансисида берилгән хәвәрдә, ғулҗа шәһәр нопусиниң бултурқи 400 миң аһалидин көпийип, бу йил 500 миңға йәткәнликини елан қилинди. Телевизорда берилгән хәвәрдә йәнә или областлиқ һөкүмәтниң йеқинқи бир нәччә йил ичидә ғулҗа шәһирини бир милйон нопуслуқ чоң шәһәр қилип қуруқ чиқиш пилани барлиқи елан қилинди. Мана мушуниң өзила районға көпләп йеңи көчмәнләр келиватқанлиқиниң испати әмәсму?”

Хитай һөкүмәт даирилири 2009-йил и“5-июл үрүмчи намайиши” дин кейин, “шинҗаң хизмәт йиғини” ечип, уйғур елидә йеңичә тәрәққият пиланини йолға қойидиғанлиқини җакарлиған. Хитай һөкүмити өз тәшвиқатида уйғур районидики йәрлик уйғурларниң турмушини яхшилап, райондики ишсизлиқ мәсилисини һәл қилидиғанлиқини билдүргән иди.

Әмма, уйғур вәзийитини көзәткүчиләрниң қаришичә, райондики әмәлий әһвал болса бу хил тәрәққият пиланидин бәһримән болуватқанлар йәнила хитай һөкүмити һәм хитай һөкүмити тәрипидин районға түркүм-түркүмләп көчүрүп келиниватқан хитай көчмәнлири икәнликини испатлаватқини үчүн, нөвәттә райондики йәрлик уйғурларниң һөкүмәткә болған наразилиқи бесилмайла қалмастин, бәлки хитай һөкүмити районда йүргүзүватқан “йеңичә тәрәққият пилани” дәп нам берилгән бу хил райондики йәр асти йәр үсти байлиқлирини тезликтә хитай өлкилиригә йөткәп, районға көпләп хитай көчмәнлирини орунлаштуруш сиясити йәрлик уйғурларниң “5-июл вәқәси”динму чоң болған наразилиқ һәрикитини қозғиши мумкин икән.