Axunop we mijit qomandan qozghilingigha 36 yil

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki programmisi
• Download story audio

Buningdin 36 yil ilgiriki 23-awghust küni Uyghur élining hazirqi zaman siyasiy tarixida "axunop we mijit siling weqesi" dége nam bilen Uyghur xelqi ichide taki hazirghiche éghizdin –éghizgha ,qulaqtin –qulaqqa keng tarqalghan bir siyasiy weqe yüz bergen idi. Bu qozghilang emeliyette sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisining pa'aliyetliridin biridur.

Weqening kélip chiqish arqa körünishi

Melumatlargha qarighanda, 1969-yili 23-awghust küni sherqi türkistan xelq inqilabi partiyisining jenubiy byurosining sékritari axunop we mijit siling (qomandan) rehberlikidiki qoralliq guruppa bilen xitay armiyisi otturisida bir meydan jeng yüz bérip, köpligen xitay armiyisi eskerlirining ölümi we yaridar bolushi bedilige bu qozghilang basturulghan idi.

Bu weqening kélip chiqishi tasadipiy hadise emes, eslide medeniyet inqilabining aldi -keynide Uyghur élining hemmila jaylirida dégüdek xitay hökümitige qarshi heriketler ewji alghan bolup, medeniyet inqilabi mezgilide Uyghur aptonom rayonining mu'awin re'isi muhemmed imin iminop qatarliqlar arqida turup qomandanliq qilghan Uyghur aptonom rayonluq neshiriyat ning mesulluq wezipisini ötigen toxti qurban re'islikidiki sherqi turkistan xelq inqilabi partiyisi aktip pa'aliyet élip barghan.

Türlük tarixiy uchurlargha qarighanda sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisige eyni waqitta Uyghur aptonom rayonining rehbiri kadirliri shuningdek bir qisim wilayet, nahiyilerning her derijilik rehbiriy xizmetlirini ötigen kishilerdin tartip, ziyaliylar, jemiyetning her qaysi sahesige mensup addiy puqralardin bolup, köpligen ademler qatniship, pütün Uyghur éli da'irisi boyiche keng da'irilik yer asti küresh tori hasil qilghan idi.

Sabiq sherqi türkistan jumhuriyiti milli armiyisining ofitséri, kéyin sabiq milliy armiye yeni 5-korpus,13-diwiziyining qeshqerdiki bir polkining komandiriliq wezipisini atqurghan axunop sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisining jenubiy byurosining rehbiri bolush süpiti bilen jenubiy wilayetlerdiki ishlargha bashlamchiliq qilghan. Axunop, qeshqerdiki mijit qomandan qatarliqlar bilen birliship, qoralliq qozghilang kötürüsh pilanini tüzidu. Biraq, heriket bashlashtin ilgiri sézilip qalidu, netijide, bir qisim qozghilangchilar qeshqerdin chékinip, atush tewesidiki qarajöl dégen jaygha kelgende xitay armiyisi bilen urush qilidu hemde köpligen xitay eskerlirining ölümi we yaridar bolushi bilen bu qozghilang basturulidu.

Eyni waqittiki sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisige qatniship, eshu weqelerni öz közi bilen körgen shahidlarning biri haji abduréshit kérim ependi qozghilangchilarning baturluq bilen qarshiliq körsetkenlikini eslep, bu heriketning qandaqtur istixiyilik bolmastin belki, ürümchidiki sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisi merkiziy komitétining bir tutash orunlashturghanliqi, emma xa'inning pilanni ashkarilap qoyushi bilen qozghilangning aldin –ala kötürülüshke mejbur bolghanliqini körsetti. Qara jöldiki jengde özliridin nechche hesse köp reqiplirige qarshi jeng qilghan qozghilangchilardin axunop, meryem, nizamidin, osmanjan we xeyrulla qatarliqlar shéhit bolidu. Qalghanlar esirge chüshidu. Mijit éghir yarilinip, qolgha chüshkendin kéyin dawalap saqaytilip, étip öltürülidu.

Keng kölemlik jazalash

Axunop we mijit "siling" bashchiliqidiki qozghilang basturulghandin kéyin, pütün Uyghur diyari boyiche keng kölemlik tutqun qilish we jazalash élip bérildi.

Sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi bilen chétilip, nurghunlighan ademler qolgha élinip türlük derijidiki jazalargha uchridi. 69-70-Yillarda jazagha uchrighanlarning sani heqqide her xil melumatlar mewjut .

Xitay hökümiti yene birla waqitta ürümchi, ghulja qatarliq sheherlerde ölüm jazasini ijra qilish uyushturghan bolup, sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisining re'isi toxti qurban qatarliq asasliq rehbiri kishiler ölümge höküm qilindi.

60-Yillardiki keng kölemlik qarshiliq herikitining terkibi we tesiri

Tarixiy shahidlarning éytishiche, 60-yillardiki bu xil qarshiliq heriketlirining bir alahidiliki shuki, u hergiz birla rayon bilen cheklinip qalghan emes, u nahayiti teshkillik, pilanliq türde élip bérilghan bolup, qatnishish ehwalidin élip éytqanda, mezkur heriketlerde 40-yillardiki milliy azadliq inqilabning bir qisim jengchi ofitsérliri hemde rehbiri xadimliri shuningdek yéngi ewlad yashlar muhim rol oynidi. Yene bir tereptin alghanda mezkur teshkilatqa yene xitay kom partiyisining ezasi bolup, bashliqliq wezipisini qobul qilghan kishilerningmu qatnishishi özgiche bolup, bularning ichide aptonom rayonning mu'awin re'isilik wezipisidiki kishiningmu bolushi béyjing da'irilirini qattiq bi'aram qilghan idi.

Gerche axunop we mijit bashchiliq qilghan qozghilang weqesige 36 yil bolsimu, biraq bu weqelerni kishiler téxi untulup ketkini yoq, sherqiy türkistan xelq inqilabigha baghlinip, türmilerge tashlan'ghan, azap chekken kishilerning köpinchisi bügünki künde téxi hayat yashimaqta, öltürülgenler xitay hökümiti teripidin "eksiyetchiler" dep qarilansimu emma, ularning ewladliri we uruq –tughqanlirining shuningdek aq –qarini perqlendürüsh mumkinchiliki bar kishilerning ularni séghinishi, ularni eslishi hemde untulmaydighanliqida shek yoq. Qisqisi tarixqa yézilghan heqiqetni héch kimmu öchürelmeydu xalas! (ümidwar)