Yalta kélishimige 60 yil (1)

En'giliye bash ministiri chérchil(sol), amérika prizdénti ruzwélt (ottura) we sowét ittipaqi rehbiri stalin yalta yighinida < < Chongaytip körüng

Buningdin 60 yil ilgiriki 4-féwraldin 11- féwralghiche bolghan bir hepte ichide amérika qoshma shitatliri, en'giliye we sowét ittipaqidin ibaret üch chong dölet rehberliri sowét ittipaqining qirim yérim arilidiki güzel menzirilik sayahet nuqtisi yaltigha toplinip, dunyaning siyasiy tertipini belgileydighan insaniyet tarixidiki intayin muhim ehmiyetke ige meshhur "yalta yighini" ni échip, axirida bir qatar mesililer boyiche kélishim hasil qilghan idi.

2-Dunya urushining axirlishish basquchigha toghra kelgen mezkur yighin buningdin 60 yil ilgiriki dunyaning yéngi tertipini belgileshtila emes belki, bügünki kündiki xelqara munasiwetlerdimu yenila öz rolini jari qildurmaqta. Zamanimizdiki köpligen xelqaraliq mesililer mesilen birleshken döletler teshkilati ramkisi astidiki we bashqa rayon xaraktérlik diplomatiyilik munasiwetlerge a'it mesililerning hel qilinishi yenila melum derijide eshu yalta kélishimi bilen baghlinishliqqa ige.

Yalta yighinining dewr shara'iti

Yalta yighini échilghan dewr gitlér gérmaniyisige qarshi urush hel qilghuch basquchqa , amérika bashliq ittipaqchilarning téch okyan döletliridiki yaponiye ishghaliyetchilirige qarshi urushimu axirqi basquchqa kirgen, urush qalaymiqanchiliqini axirlashturup, tinchliq weziyet yaritish hemde yéngi dunyawi tertip ornitip, xelqning xatirjem hayatini eslige keltürüsh omumiy bir yüzlinish hem weziyetning teqezzasi bolup qalghan chagh idi.

Eyni waqitta fashizmgha qarshi urushta hel qilghuch rol oynighan amérika, en'giliye we sowét ittipaqidin ibaret üch ittipaqchi döletning gérmaniye, italiye hem yaponiye üstidin ghelbe qilish we bashqa jehetlerdiki t muddi'asi bir bolsimu lékin, ular arisida hem xelqara siyasiy shuningdek idi'ologiye jehetlerde mu'eyyen perqler we toqunushlar mewjut idi.

Yalta yighinigha a'it yézilghan eserlerdin melum bolushiche؛ amérika bilen en'giliyining neziride sowét ittipaqini köpligen mesililerde qayil qilish ular üchün paydiliq idi. En'giliye bilen amérika sowét ittipaqining atom bombisigha ige bolushigha alahide qiziqqan bolup, bu xil yadro qoralining ulardin ilgirirek sowétning qolida bolushini özliri üchün paydisiz dep qaraytti.

Yighinda bir qatar mesililer hel qilindi hem yawropa-asiyadiki bir qisim memliketler we milletlerning tediri qaytidin pichildi.

Polsha mesilisi

Yalta yighinidin burun qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitining bir qisim rexberliri.

En'giliye bash ministiri chérchilning köprek köngül bölgen nuqtisi yawropa fashizimdin azad qilin'ghandin kéyinki gérmaniyining teqdiri we polsha mesilisi bolup, u polsha musteqil yéngi hökümitini tesis qilish mesiliside ching turdi. Lékin, stalin bunin'gha qoshulmay, polsha mesiliside sowét ittipaqining bixeterlik nuqtisidin chiqish qilidighanliqini tekitlep, 30 yil ichide polshaning ikki qétim sowét ittipaqigha qarshi hujumlarning karidori bolup, sowét ittipaqigha tehdid élip kelgenlikini, shuning üchün moskwaning mundaq bashqilarning hujumlirigha karidor bolidighan jayni tosuwétishni körsetti. Chérchil 150 mingdin artuq polsha pidakarlirining ittipaqchilar teripide turup, gérmaniyige qarshi jeng qilghanliqini nezerge élip, polshaning musteqilliqini saqlashning adaletke bérip tutishidighanliqini tekitlidi.Amérika prizdénti ruzwélt bolsa, ukra'iniye tewesidiki liwofni polshagha qoshup bérishni otturigha qoydi. Lékin, stalin buninggha qoshulmidi. Emma, axiri talash-tartishlar arqiliq bu ittipaqdashlar polsha waqitliq hökümitini tesis qilish qararigha keldi.

Gérmaniyining teqdiri mesilisi

Urushtin kéyinki gérmaniyining teqdiri mesilisi 1941-yilida béritaniye we sowét ittipaqi teripidin muzakire qilin'ghan bolup, ular bu döletni bir qanche döletlerge parchiliwétishni oylashqan idi. Mezkur nuqta yalta yighinida yene asasiy muzakire nuqtisi bolup qaldi hemde urushtin kéyin gérmaniyini parchilash qararlashturulup, ittipaqchilarning gérmaniyini ishghal qilish da'iriliri békitildi.

Yalta yighinida yene yugoslawiye mesilisi muzakire qilinip, mezkur üch dölet marshal titoning derhal fashizmgha qarshi küchlerni asas qilip, birleshme waqitliq hökümet qurushini qarar qildi.

Yalta yighinida yene bashqa mesililermu hel qilindi.

Amérika prizdénti ruzwélt, en'giliye bash ministiri chérchil we sowét ittipaqi rehbiri stalin arisidiki muzakirilerde yene urush chiqimi üchün gérmaniyidin 20 milyart dollar tölem élish, buning yérimini sowét ittipaqigha bérish qarar qilin'ghan bolsimu, biraq, moskwa pul élish bilenla cheklenmestin yene emgek küchi, sana'et esliheliri, paraxod we bashqilargha ige bolush telipinimu otturigha qoydi.

Yalta yighining eng muhim bir netijisi shuki, birleshken döletler teshkilatini qurush mesilisimu muzakire qilinip, b d t ning tesis qilinish yighinning 1945-yili 25-aprélda sanfransisko shehiride échilishi békitildi. Sowét ittipaqi bolsa ukra'iniye, bélorusiye qatarliq ikki ittipaqdash jumhuriyetni bdt ezasi qilishni qolgha keltürdi. Yighinda yene xitay bilen fransiye waqitliq hökümitige bdt ning tesis qilish yighinigha qatnishishi heqqide teklip bérish qarar qilindi.

Yalta kélishimi eyni waqitta mexpiy kélishim bolup, buninggha xitay rehbiri jang keyshi, fransiye azadliq herikitining dahisi général dé gol qatarliqlarni teklip qilinmighanliqi üchün ularning naraziliqliri qozghalghan. Emma dunyawi yéngi tertip yenila ruzwélt, chérchil we stalinlarning pütüshkinidek ornutuldi xalas. (Ümidwar)