Yalta kélishimige 60 yil (2)

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki programmisi
• Download story audio

Exmetjan qasimi, abdukérim abbasof 1946-yili nenjingde xitay prézidénti jang jéshi bilen körüshken.

1945-Yili 2-ayning 4-künidin 11-künigiche sowét ittipaqining qirim yérim arilidiki yalta shehiride ötküzilgen amérika prizdénti ruzwélt, en'giliye bash ministiri chérchil we sowét ittipaqi rehbiri stalinlar arisidiki yighinda yawropagha munasiwetlik mesililerdin bashqa yene asiyagha jümlidin sowét –xitay munasiwetliri hem yaponiyining teqdirige a'it mesililermu muzakire qilinip kélishim hasil qilin'ghan idi. Yalta kélishiming sowét –xitay munasiwetlirige a'it qisimining Uyghurlarning siyasiy teqdiri bilen munasiwetlik ikenliki heqqide uzundin buyan Uyghurlar arisida ghulghulilar dawam qilmaqta. Bu heqte hem türlük analizlar we köz qarashlar meydan'gha chiqmaqta.

Yalta kélishimi Uyghurlarning siyasiy teqdiri bilen munasiwetlikmu?

Bir qisim xelqara munasiwetler mutexesislirining qarishiche؛ Uyghurlarning 20-esiridiki siyasiy teqdiri mezkur yalta kélishimi bilen melum nuqtidin baghlinishliqqa ige bolup, Uyghur xelqining azadliq qozghilangliri netijiside 1944-yili 12-noyabirda qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitining teqdiri ene shu stalin, chérchil we ruzwétlar arisida meydan'gha kelgen yalta kélishimining xitay we mongghuliyige a'it maddiliri bilen munasiwetlik idi.

Amérika ji'orji town uniwérsitétining tarix pakultétining proféssori jamés milliward ependining qarishiche؛ yalta yighinigha gerche jang keyshi qatnashmighan bolsimu, lékin xutaygha köpligen qararlar qobul qilindi.Yighindin kéyin,1945-yili 8-ayda stalin bilen jang keyshi hökümiti arisida kélishim tüzüldi. Netijide sherqiy türkistan jumhuriyitimu urush toxtitip, exmetjan qasimini jang keyshi hökümiti bilen téchliq kélishimi tüzüshke ewetti. Bu ishlarning hemmisi emeliyette eshu yalta yighini bilen munasiwetlik bolsa kérek.

Türkiyidiki enqere uniwérsitétining proféssori doktor iqlil qurban ependining qarishiche؛ sherqiy türkistan jumhuriyitining gomindan'gha qarshi urushini toxtitip, téchliq bétim tüzüshi emeliyette stalinning satqinliqi bilen munasiwetliktur. Stalin shu kélishimdin kéyin, sherqi türkistan mesilisini xitayning ichki ishi teriqiside hel qilishqa teyyarliq qilip bolghan idi.

Yalta kélishimida Uyghurlargha a'it biwaste madda yoq, lékin u yenila munasiwetlik

Yalta yighinida sherqiy türkistan jumhuriyiti mesilisining muzakire témisi bolghanliqi yaki bolmighanliqi heqqide hazirche éniq pakit yoqluqini emma mezkur jumhuriyetning teqdirining eshu yalta yighinidin kéyin stalin bilen jang keyshi otturisidiki sowét –xitay dostluq shertnamisidiki belgilimiler bilen baghlinishliq ikenlikini körsetken rusiyidiki barna'ul uniwérsitétining tarix proféssori, sherqiy türkistan jumhuriyitige a'it sowét ittipaqi arxip matériyallirini tetqiq qilghan doktor walériy barmin ependining otturigha qoyushiche؛ ene shu yalta yighindin kéyin stalin weziyetni mölcherlep, qozghilangchilargha qoral yaraq bermeslikke we yardem qilmasliqqa qarar qildi . Chünki, u özining xitay bilen bolghan munasiwitini buziwélishini xalimayti, qisqisi shu bashta sherqiy türkistan jumhuriyitining qurlushini qollap axirini uni qurban qiliwétishtek nahayiti meynet bir oyunni oynidi.

En'giliye bash ministiri chérchil(sol), amérika prizdénti ruzwélt (ottura) we sowét ittipaqi rehbiri stalin yalta yighinida < < Chongaytip körüng

Bir qisim Uyghur ziyalilirining chüshinishche؛ yalta yighinida stalin sherqiy türkistanni qurban qilish bedilige mongghuliyining musteqilliqini we özining xitayning sherqiy shimalidiki menpe'etlirini saqlap qalghan. U yalta yighinidiki kélishimler arqiliq sherqiy türkistan jumhuriyitini axirlashturup, xitay bilen shertname imzalighan.

Siyasiyon sidiq haji ruzi ependi 30-40-yillardiki sowét –xitay munasiwetliri tetqiqatigha a'it "reqibler we ittipaqdashlar" namliq meshhur kitabni terjime qilish we 40-yillardiki Uyghurlargha munasiwetlik xelqara mesililer heqqide izdinish jeryanida toplighan bilimliri asasida yalta kélishimining Uyghurlarning siyasiy teqdiri bilen bolghan munasiwiti heqqide toxtilip, mezkur yighinda stalinning mongghuliyining musteqilliqini saqlap qélish, manjuriye we bashqa jaylardiki imtiyazlargha érishish bedilige Uyghurlarning yéngidin qurulghan dölitini munqerz qiliwetti.

Yalta yighinida stalin némilerni telep qildi?

Tarixiy pakitlargha asaslan'ghanda yalta yighini jeryanida 1945-yili 2-ayning 8-küni stalin bilen amérika prizdénti ruzwélt mexsus sowét ittipaqining yaponiyige qarshi urushqa qatnishish shertliri heqqide söhbetleshken hemde bu üch dölet rehberliri 11-féwral küni kélishim hasil qilghan. Chünki amérika terep sowét ittipaqining yaponiyige qarshi urushqa qatnishishini ümid qilghan bolup, stalin buning üchün "tashqi mongghuliyining mewjut halitini saqlash, daliyenni soda porti qilip xelqaralashturush hemde sowét ittipaqi alahide imtiyazgha ige bolush, sowét ittipaqi lüshün portini herbiy baza qilip kiragha élish. Sowét ittipaqi bilen junggo sherqiy shimal hem manjuriye tömür yolini ortaq bashqurush shuningdek sowét ittipaqining imtiyazliq hoquqi we junggoning manjuriyidiki igilik hoquqi kapaletke ige bolush axirida sowét ittipaqi junggo hökümiti bilen dostluq shertnamisi tüzüsh" qatarliq shertlerni qoyup, axiri ruzwétl we chérchilning qoshulushqa erishti. Netijide yuqiridiki mezmunlar yalta kélishimidin orun aldi.

Yalta kélishimidin kéyinki sowét-xitay kürishi

Bezi mutexesislerning tehlil qilishiche؛yalta yighinimezgilide stalinning sherqiy türkistan mesilisini tilgha alghan-almighanliqi namelum bolsimu, lékin emeliyette stalinning sherqiy türkistan mesilisini xelqaralashturmay , uni peqet özining yalta kélishimde qolgha keltürgen netijiliri üchün xizmet qildurushta ishletkenliki melum. Chünki sowét hökümiti sherqiy türkistan inqilabini qollighanliqini ezeldinla mexpiy tutqanliqi üchün belki uni bu sorun'gha élip chiqmay, peqet uni xitay bilen sowét ittipaqi arisidila muzakire qilishqa qaldurup, uningdin öz aldigha paydilan'ghan. Yalta kélishimidin kéyin, sowét ittipaqi tashqi ishlar ministiri molotof "bu mesilining téz arida hel bolidighanliqini" körsetken. Lékin, moskwa beribir milliy armiyining dawamliq hujum qozghap, manas deryasi boyighiche kélishige tosqunluq qilmighan. Buningdiki seweb stalin bu jang keyshi hökümitini yalta kélishimidiki mongghuliyining musteqilliqi hem bashqa bir qatar shertlerge maqul kélishke qistashtiki bir taktikiliq rolini oynighan.

Emeliyette yalta kélishimide chiqirilghan xitay we bashqilargha munasiwetlik bir qatar qararlar mutleq mexpiy bolup, jang keyshi hökümiti buningdin xewersiz qalghan, emma bir qanche aylar ötkendin kéyin andin bezi mesililerni bilgen. Xitay da'iriliri bunin'gha qarshiliq körsetmekchi bolsimu, lékin eyni waqittiki ularning küchsiz hem passip xelqaraliq orni buninggha yol qoymighan. Jang keyshi hökümiti stalin hökümiti bilen tirkishishqa urunup baqqan bolsimu, lékin amalsiz qalghan. Stalin bashtin axiri aktip orunda turghan.

1945-6-Aydin bashlan'ghan sowét –xitay uchrushishlirida stalin hökümiti eger xitay yalta kélishimidiki shertlerge könsila xitayning shinjangdiki igilik hoquqigha kapaletlik qilidighanliqini bildürdi. Netijide, 1945-yili 8-iyun küni jang keyshi yalta kélishimidiki maddilargha asasen "eger sowét ittipaqi junggoning sherqiy shimal we shinjangdiki igilik hoquqi hem zémin pütünlikini kapaletke ige qilsa, jungggo kommunstliri we shinjangdiki qozghilanglarni dawamliq qollimasliqqa kapaletlik qilsila, yapon'gha qarshi urush ghelbe qilghandin kéyin, omumi xelq awaz bérish usuli bilen mongghuliyining musteqilliq mesilisini hel qilidu shuningdek yene junggo dalyenning erkin port bolushi, sherqiy shimal tömür yoli we lüshün portini sowét –xitay ortaq paydilinishqa emma bashqurush hoquqi junggoning qolida bolushqa qoshulidu" dégendek qarargha kélip, sowét ittipaqi terepke bildürdi.

Buningdin körüwélishqa boliduki, eyni waqitta Uyghur mesilisi bilen xitay kommunistliri mesilisi sowét –xitay munasiwetliridiki achquchluq nuqtigha aylan'ghan .

Sowét –xitay dostluq shertnamisi we ili hökümiti

Stalin 1945-yili 9-iyul künidiki xitay wekili bilen ötküzgen söhbitide sherqiy türkistan jumhuriyiti mesiliside toxtilip, buningdin kéyin " shexsilerning qoral yaraq toshushini toxtitidighanliqi hemde chégrini qamal qilidighanliqi"ni bildürdi.

Emma bu chaghda ili milliy armiyisi hujumlirini dawamlashturup, jing –shixo léniyiliridiki gomindan qoshunlirigha keng kölemlik hujum qilishqa tutush qiliwatqan, shimaliy fronttiki qisimlar bolsa, chöchek we altay tereplerge yürüsh qiliwatqan mezgil idi. Jang keyshi hökümiti stalinning shertlirige qoshulushni arqigha sürgensiri we yaki qarshiliq bildürgensiri sherqiy türkistan jumhuriyitining qoshunliri shiddet bilen ilgirileshni dawamlashturup,xitay hökümitide "pütün shinjang qoldin kétidighan boldi" dégendek xewpsirishini peyda qilip, bu ularning stalin otturigha qoygha tekliplerni qobul qilish süritini tézlitish rolini oynatti.

Netijide stalin axirida gomindang hökümitini özining barliq shertlirige köndürüp bolghandin kéyin, shu yili 14-awghust küni junggo –sowét dostluq shertnamisi imzalidi hemde milliy armiyini manas deryasida boyida toxtitip qoyup, sherqiy türkistan hökümitini gomindang merkizi hökümiti bilen téchliq söhbiti ötküzüshke qistidi. Yalta kélishimide otturigha qoyulghan sowét ittipaqi xitay hökümiti bilen dostluq shertnamisi imzalash qarari emeliyette sherqiy türkistan jumhuriyitiningmu urush toxtitip, xitay merkizi hökümiti bilen bétim tüzüshini keltürüp chiqardi xalas.

Sowét-xitay munasiwetliri hemde 1944-1949-yillardiki Uyghur milliy azadliq inqilabi mesililirini sowét ittipaqining mexpiy arxipliri asasida tetqiq qilghan rus alimi barmin ependi stalin hökümitining Uyghurlarning teqdirini bir oyun qertisi süpitide oynap, öz meqsetlirige yétish bilen Uyghur xelqining azadliq we musteqilliqe yétish arzulirini depsende qilghanliqini tekitlidi. (Ümidwar)