Шаһитларниң көзидин “5-июл қирғинчилиқи” ға қайта нәзәр ташланди

Мухбиримиз әзиз
2019.07.09

Вашингтон университетиниң лектори, йетиливатқан уйғуршунаслардин дәррин байлер “5-июл қирғинчилиқи” ниң он йиллиқ хатирисидә елан қилған чоң һәҗимлик мақалисидә шу қетимлиқ вәқәни өз көзи билән көргән шаһитларниң баянлири арқилиқ әйни вақиттики һадисиләргә һәмдә буниңға улишип оттуриға чиққан иҗтимаий өзгиришләргә йәнә бир қетим нәзәр ташлиди.

“‛яшаватқан мурдилар‚ ға сәбирләр: ‛5-июл‚ дин он йил өткәндә” мақалида көрситилишичә, 2009-йили 5-июлдики вәқә уйғурларниң тарихида зор өзгириш ясиған бир күн болған. Уйғур диярини хитай компартийиси ишғал қиливалған 1949-йилидин буянқи һечқандақ вәқә уйғурларниң һаятини бу қәдәр өзгәртиветишкә қадир болалиған әмәс. Апторниң бу қарашлирини у зиярәт қилған үч шаһитниң баянлириму охшаш болмиған нуқтидин тәстиқлайду. У шу вақиттики вәқәләрни биваситә баштин кәчүргән мәхмуд, чен йе, гүлнар қатарлиқ үч кишиниң мәктәп, коча вә олтурақ районлиридики биваситә кәчүрмишлирини аңлиған вә селиштурған. Уйғур, хитай вә қазақ миллитигә мәнсуп бу кишиләрниң баянлири арқилиқ у әйни вақитта үрүмчидә зади немә ишларниң болғанлиқини әмәс, бәлки шу вәқәдин кейинки иҗтимаий өзгиришләрни диққәт нуқтисиға қойған.

Апторниң бу җәһәттики мулаһизиси уйғур диярида узун мәзгил һаят кәчүргән хитай шаири шен вейниң қәлимигә мәнсуп “үрүмчи: ташландуқ кариват” намлиқ шеирдики мәнзирә биләнму селиштурулиду. У бу һәқтики қарашлирини һазир лагерларниң биригә қамалған, дәп тәхмин қилиниватқан уйғур зиялийлиридин пәрһат турсунниң ейтқанлирини нәқил кәлтүрүш арқилиқ баян қилиду: хитай шаир шен вей үрүмчидики җәнубий қовуқни йерусалем шәһиридики вейлиң темиға охшатқан. Чүнки униң нәзиридә уйғурлар билән хитайлар оттурисидики пәрқ бәҗайики пәләстин билән исраилийә оттурисидики пәрққә охшаш зор. 

Шаһитларниң баянлириға қариғанда “5-июл вәқәси” башланғанда уйғур оқуғучилар хитайниң қизил байриқини көтүргиничә намайишни башлиған һәмдә хитай һөкүмитидин адаләт тәләп қилған. 7-Июл күни хитай қораллиқ сақчи күчлириниң һимайисидики хитай аммиси уйғурларни өлтүрүш үчүн кочиға чиққанда уларму хитайниң қизил байриқини көтүрүвалған. Әмма қизил байрақ көтүргән уйғурлар қанлиқ бастурулған билән, қизил байрақ көтүргән хитайлар ундақ болмиған. Аптор бу һадисини мустәмликиләштүрүш нәзәрийиси арқилиқ йешип бәргән һәмдә буни “бир қетимлиқ тасадипий вәқә әмәс, бәлки мустәмликиләштүрүш җәряниниң муқәррәр мәһсули” дәп көрсәткән. Йәни мустәмликә қилғучилар вә қилинғучилар өзлириниң мәвҗутлуқ истратегийиси һәққидә тәңла ойлинишқа башлиған.

Шаһитлар бирдәк һәрбий қораллар ишлитилгән, дәп қарайдиған намайишни бастуруш һәрикитидә өлгән адәм сани һәққидә хитай шаһит чен йе “мениңчә өлгән адәмниң сани йәттә миңға барса керәк. Башқилар (йәни хитай пуқралири) му аз дегәндә үч-төт миң киши өлди, дәп қарайду. Әмма һөкүмәт бу санни азайтип 197 адәм өлди, дәватиду” дегән. Әнә шу вәқәдин кейин бу шаһитларниң һечқайсиси у маканда давамлиқ яшашқа тақити йәтмәй илгири-кейин болуп чәтәлгә чиқип кетишкә мәҗбур болған. Худди ашу шаһитлар алдин һес қилғандәк уйғур дияридики сиясий вәзийәт барғансери юқири пәллигә чиқип нөвәттә пүтүн дуняниң диққити тикилгүдәк һалға йәткән. У хуласә сүпитидә хитай шаир шен вейниң қәлимидики “мурдилар” ға айланмай һаят яшаватқан “мурдилар” ға сәбир яки тәсәлли бәргүдәк немә барлиқи һәққидики соалға қарита “буниңға һазирчә җаваб йоқ” дәп җаваб бериду.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.