Yaponiyening Uyghur parlamént ezasi arfiye yaponiyeni xitaygha téximu qattiq qol bolushqa chaqirghan

Yaponiyening hakimiyet béshidiki libiral démokratlar partiyesidin bolghan tunji Uyghur parlamént ezasi arfiye éri (Arfiya Eri), yaponiyeni xitayning kishilik hoquq depsendichilikige qarita téximu qattiq qol bolushqa chaqirghan.

2024-Yili 4-aydiki yaponiye parlamént saylimida yaponiyediki Uyghurlardin tunji qétim parlamént ezaliqigha saylan'ghan arfiye éri, yaponiyening “Passip asasiy qanuni” gha tüzitish kirgüzüp, xitayning hindi-tinch okyan rayonida üzlüksiz küchiyiwatqan herbiy xirisigha inkas qayturushi kéreklikini bildürgen. Yaponiye “Nikiy asiya xewerliri” ning 15-séntebir xewer qilishiche, arfiye éri bu chaqiriqni awstraliye istratégiyelik siyaset institutining sahibxaniliqida ötküzülgen “Sidnéy diyalogi” namliq yighinda éytqan.

Yaponiye xitayning eng sezgür qoshnisi bolghachqa, adette xitayning Uyghurlargha tutqan basturush siyasitini tenqid qilsimu, amma xitaygha qarita diplomatiye jehettin nahayiti éhtiyatchan pozitsiye tutup, xitaygha qattiq tedbir qollinishtin özini qachurup kelgen idi. Yaponiye 2021-yili 2-ayda yette dölet guruhi bilen birlikte Uyghurlarning weziyitidin qattiq endishe qilidighanliqini bildürgen bolsimu, emma amérika, kanada, yawropa ittipaqi we en'gliyege oxshash xitaygha émbargo yürgüzüshtin yiraq turghan idi. Eyni waqittiki yaponiye tashqiy ishlar ministiri toshimitsu motégi, yaponiyening shinjang weziyitidin “Jiddiy endishe” qilidighanliqi, biraq bu mesilide qarshilishishni emes, belki diyalog we hemkarliqni tekitligen idi. Közetküchiler, yaponiyening bu xil éhtiyatchan pozitsiyesi uning xitay bilen bolghan munasiwette kishilik hoquq bilen iqtisadiy we diplomatik menpe'ette tengpunglashturush istratégiyesini qolliniwatqanliqini ipadileydu, dep qarimaqta. Halbuki, “Nikiy asiya” ning bildürüshiche, arfiye éri “Awstraliye istratégiyelik siyaset instituti” da qilghan sözide, tokyoni xitayning kishilik hoquq depsendichilikige qarshi téximu keskin pozitsiyede bolushqa chaqiripla qalmay, belki yene béyjingning hindi-tinch okyan rayonidiki herbiy xirisining üzlüksiz küchiyishige qarita küchlük mudapi'ede turushini, uning 2-dunya urushidin béri dawamlashturup kelgen “Passip asasiy qanuni” gha tüzitish kirgüzüshi kéreklikini teshebbus qilghan.

Arfiye érining bu teshebbusi, yéqinda xitayning bir herbiy razwédka ayropilani tunji qétim yaponiyening jenubidiki kyushyu arilining hawa boshluqigha kirip qattiq ghulghula peyda qilishining arqisidin otturigha qoyulghan. Yaponiyede tughulghan arfiye érining ilgiri yaponiye we amérikida oqughanliqi, shundaqla yaponiye bankisi hemde b d t qatarliq jaylarda xizmet qilghanliqi melum.