Әлисон нирула: хитайниң уйғурларни қәбиһ бастуруши б д т ниң әйибини ечип бәрди

Канададики ридимер университетида хәлқара мунасивәт вә тарих оқуватқан оқуғучи әлисон нирула “көзитиш нуқтиси” торида мақалә елан қилип, хитайниң уйғурларни қәбиһи усулда бастуруши техичә давамлишиватқан әһвалда бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң уни тохтитишта һечқанчә рол ойниялмиғанлиқини, ирқий қирғинчилиққа учраватқан уйғурлар билән роһинга мусулманлириға икки хил көздә қариғанлиқини оттуриға қойған.

У бу мақалисидә мундақ дәп язған: “бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң инавити гәрчә юқири болсиму, инсанийәткә қарши өткүзүлүватқан җинайәткә муамилә қилиш вә уни бир тәрәп қилиш җәһәттә әң түп хаталиққа йол қойди. Мәсилән, мәзкур тәшкилатниң бирмида зиянкәшликкә учриған роһинга мусулманлириға тутқан муамилиси билән хитайда қәбиһ бастурулған уйғур мусулманлириға тутқан муамилиси вә қайтурған инкаси рошән селиштурма һасил қилди”.

Униң баян қилишичә, бирләшкән дөләтләр тәшкилати роһнига мусулманлириниң зиянкәшликкә учраш әһвалини игиләш үчүн мустәқил тәкшүрүш өмики әвәткән; бу өмәк 2019-йил бир доклатни елан қилип, 600 миңдин көп роһинга мусулманлириниң системилиқ қирғин қилинғанлиқи вә ирқий қирғинчилиқ вәһимиси астида яшайдиғанлиқини дуняға җакарлиған. Нәтиҗидә бирма һөкүмитиниң “ирқий қирғинчилиқниң алдини елиш вә уни җазалаш әһдинамиси” ға хилаплиқ қилғанлиқи ениқлинип, хәлқара сотқа йолланған. Әмма хитай һөкүмити нәччә он йилдин бери уйғур мусулманлириға изчил зулум селип, кәң көләмлик лагер қуруп, йошурун қирғинчилиқ йүргүзүватсиму бирләшкән дөләтләр тәшкилати пәқәт хитай һөкүмитигә “кишилик һоқуққа риайә қилиш” тоғрулуқ баянатнамә елан қилғандин башқа иш қилмиған; тәкшүрүш хадимлири уйғур райониға кирәлигән болсиму, һәқиқий әһвални тәкшүрәлмигән вә техичә бирәр доклатни елан қилалмиған.

Әлисун нирула б д т ниң түзүлмисидики кәмчиликни көрситип өткән: хитай б д т хәвпсизлик кеңишидики 5 даимий әзаниң бири болғини үчүн, уйғурлар учраватқан ирқий қирғинчилиққа мунасивәтлик һәр қандақ қарар хитайниң бир авази билән өтмәйду. Униңдин башқа, хәлқара җинайи ишлар сотиму хитайға қарши бирәр һәрикәт қоллинишқа амалсиз, чүнки хитай бу тәшкилатниң башқурушиға кирмәйду. Униң қаришичә, хитайға қарши үнүмлүк һәрикәт қоллиниш үчүн бирләшкән дөләтләр тәшкилатини ислаһ қилиш яки бундақ тәшкилатни бикар қиливетиш керәк.