Уйғур дияридики ғайиб болуватқан зиялийлар давамлиқ дуняниң диққитидә болмақта

Уйғур дияридики қирғинчилиқта әң қаттиқ зәрбигә учриған саһәләрниң бири маарип дуняси болуп, уйғурларниң һәр саһәдә көрүнәрлик хизмәтләрни қиливатқан зиялийлири түркүмләп қолға елинған вә еғир қамақ җазасиға һөкүм қилинғаниди. Әнә шу хил кишиләрниң бири инсаншунаслиқ саһәсидә тонулған мутәхәссис раһилә давут һесаблиниду.

Хитай һөкүмити елан қилған рәсмий һөҗҗәтләрдә раһилә давутқа муддәтсиз қамақ җазаси берилгәнлики қәйт қилинған болуп, кейинки вақитларда униң йилларчә из-дерәксиз ғайиб болуп кетиши түпәйлидин униң нөвәттики әһвали тоғрисида охшимиған пәрәзләр оттуриға чиққаниди. Йеқинда “малийә вақти” гезити ишлигән бу һәқтики тәпсилий хәвәрдә раһилә давутниң аниси өзиниң йеши 80 дин ешип қалғанлиқиға қаримай түрмигә берип қизини йоқлап кәлгәнлики, бу йил 57 яшқа киргән раһиләниң һаят икәнликини көрүп кәлгәнлики тилға елиниду.

Мақалида баян қилинишичә, раһилә давутниң хитайда докторлуқ унвани елиши, компартийә әзаси болуши, хитай һөкүмити тәмин әткән тәтқиқат мәблиғи арқилиқ тамамлиған нормал тәтқиқатлири, дадисиниң шинҗаң университетида партийә секретари болуп хизмәт қилиши дегәнләр униң қабаһәтлик тәқдирини өзгәртәлмигән. Чүнки униң “уйғурлардики диний етиқад саһәсигә мәнсуп әнәниләр унтулуш яки бастурушқа әмәс, әксичә сақлап қелиш вә қоғдашқа тегишлик” дегән мәзмундики пикирлири хитай һөкүмитиниң уйғур сиясити билән қариму-қарши болуп қалған. Шундақ болғанлиқи үчүн 2017-йили раһилә давут тутқун қилинғанчә униң һечқандақ хәвири болмиған.

Хәвәрдә баян қилинишичә, раһилә давутниң қолға елиниши һәргизму тасадипий оттуриға чиқип қалған һадисә әмәс. Әксичә бу һал маһийәттә уйғур диярида давам қиливатқан 70 йиллиқ хитай һөкүмранлиқиниң җанлиқ тәсвири. 1949-Йили уйғур дияридики нопуси йәттә пирсәнткиму бармайдиған хитайлар һазир райондики нопус қурулмисида 45 пирсәнтни игиләп болған болсиму хитай һөкүмитиниң бу җайдики контроллуқ тәдбирлири изчил юқириға өрләш шәклидә давам қилған. Бу җәрянда йәрликтин келиватқан түрлүк “бихәтәрлик тәһдитлири” һечқачан үзүлүп қалмиған һәмдә хитай һөкүмитиниң уйғурларни бастурушидики асаслиқ “сәвәб” болуп кәлгән. Раһилә давут тутқун қилинған мәзгилләрдә ши җинпиң оттуриға қойған “террорлуқ вә ашқунлуққа қарши туруш” күриши раһиләгә “бөлгүнчилик вә дөләт бихәтәрликигә хәвп йәткүзүш” җинайитини артип қойған. Нөвәттә раһиләгә охшаш еғир қамақ җазасиға дуч кәлгән уйғур зиялийлиридин аз дегәндиму 450 кишиниң тәпсилий учури архиплишип болғанлиқи мәлум.