Uyghur élige a'it 21 tarixiy yadikarliq firansiyede “Xitay hékayisi” ni sözleshke qollinilghan

Xitayche “Tengritagh tori”, “Shinjang géziti” torining 29-noyabir chiqarghan süretlik xewiride körsitilishiche, xitay da'iriliri Uyghur élige a'it 21 dane qimmetlik tarixiy yadikarliqni 18-noyabir firansiyening parizh shehiri guymét (Guimet) döletlik muzéyida échilghan “Tang sulalisi—köp menbelik medeniyet we échiwétilgen sulale dewri” témisidiki körgezmige qoyghan.

Xewerde déyilishiche, bu yil firansiye bilen xitay diplomatik munasiwet ornatqanliqining 60 yilliqi bolup, ikki döletning medeniyet sahesidiki hemkarliqini kücheytish üchün firansiye medeniyet ministirliqi bilen xitay medeniyet yadikarliqi idarisi birliship bu körgezmini uyushturghan.

Asiya sen'itini asas qilghan guymét döletlik muzéyida uyushturulghan bu körgezmide xitayning “Xen dewri medeniyet yadikarliqliri”, jümlidin xitayning 10 ölke-shehiridiki 32 muzéydin élip kelgen 200 nechche medeniyet yadikarliqi körgezmige qoyulghan. Bu yadikarliqlar ichide altun-kümüsh buyumliri, sapal buyumlar, yipek toqulmilar, tam resimliri, tash heykeller, hösnxet, resim qatarliqlar bar iken. Uyghur élidiki muzéylardin tallan'ghan qimmetlik yadikarliqlardin “Fushi bilen nuwa rext sizmisi”, yépincha, tögichi yaghach heykili, qedimki tenggiler, kendir kesh, shuningdek köp xil mezmundiki yazma wesiqiler körgezme qilin'ghan.

Uyghur aptonom rayonluq medeniyet yadikarliqliri idarisining mu'awin bashliqi dang jixaw xitayche uslubtiki “Fushi bilen nuwa rext sizmisi”, yépincha qatarliq yadikarliqlarni tonushturup, bularning qedimki xitayda ölükler bilen bille kömidighan hemdepne buyumliri ikenlikini, démek “Qedimde ottura tüzlenglik medeniyitining gherbiy diyargha chongqur tesir körsetkenliki” ni, dunxu'angdin tépilghan “Muhakime we bayan—jéngshüen tepsiri” ning turpandinmu parchiliri tépilghanliqini, bu wesiqilerning kungzichiliq we xitayche xettatliqni tetqiq qilishta qimmetlik matériyallar ikenlikini, eng muhimi bu wesiqilerning “Tarixta xitay merkiziy hakimiyitining shinjangni bashqurghanliqining muhim ispati” ikenlikini teshwiq qilghan.

Xitay hökümitining yéqinqi yillarda hökümet organliridin tartip kespiy orunlarghiche “Shinjang teshwiqati” xizmitini qanat yaydurup, her xil tarixiy oydurmilarni peyda qilip, “Shinjang ezeldin xitayning bir qismi” dégenni küchep teshwiq qiliwatqanliqi melum. Emma bu yalghanchiliqni nopuzluq alimlar, tarixshunaslar ret qilip kelmekte. Jorjtown uniwérsitétining piroféssori, ching sulalisi, xitay we Uyghur éli tarixi tetqiqatchisi jeymis milward xitay hökümitining Uyghur élining xen sulalisidin bashlap xitayning zémini ikenlikini dewa qilishining tarixiy pakitlargha uyghun emeslikini tekitleydu. Uning qarishiche, öz waqtida xitayning bu rayon'gha küchlük tesiri bolmighan؛ xen sulalisi we tang sulalisi dewridimu shundaq bolghan. Tang dewridin taki ching sulalisige qeder, yeni 1759-yilighiche 1000 yildin artuq uzun waqitta, xitayning yaki xitay zéminida dölet qurghan milletlerning bu rayonda héch bir tesiri we kontrolluqi bolmighan. Ikkinchidin, xitayda tarixta dawamliq mewjut bolghan, birining keynidin bir dawam qilghan bir xitay döliti bolghan emes. Bundaq ehwalda ularning shinjangni ezeldin xitayning bir qismi dewélishi tarixiy asasi bolmighan, siyasiy teshwiqattin ibaret.