Amérika Uyghur depsendichilikige chétishliq 2 xitay emeldari bilen 3 xitay shirkitige jaza qoydi

Dölet ishliri katipi antoniy bilinkén washin'gtondiki dölet ishliri mehkimiside söz qiliwatidu, 2023-yili 17-iyul, washin'gton

9-Dékabir küni dunya Uyghur qurultiyining “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” ni xatirilesh küni, shundaqla b d t “Irqiy qirghinchiliq ehdinamisi” maqullan'ghanliqining 75 yilliq xatire küni harpisida, amérika hökümiti xitayning Uyghurlarni depsende qilishqa qatnashqan ikki emeldari bilen uning 3 shirkitige jaza yürgüzgen. Bu amérika hökümitining 2021-yili 3-ayda yawropa ittipaqi, kanada, en'gliye qatarliq döletler bilen xitayning Uyghur rayonidiki yuqiri derijilik 4 emeldarigha jaza yürgüzgendin béri uning tunji qétim  rayondiki emeldarlirigha jaza yürgüzüshidur .

Amérika tashqi ishla ministirliqining 8-dékabir élan qilghan yazma bayanatida körsitilishiche, amérika hökümiti “Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanuni” gha asasen ili qazaq aptonom oblastliq j x idarisining sabiq bashliqi, oblastliq hökümetning mu'awin bashliqi gaw chi bilen xitay merkizi hökümiti shinjang xizmiti rehberlik guruppisi ishxanisining sabiq mu'awin bashliqi xu lyenxégha jaza yürgüzgen.

 Amérika tashqi ishla ministirliqining bayanatida, gaw chi bilen xu lyenxéning her ikkisige “Kishilik hoquqni éghir depsende qilishqa qatnishish, bolupmu shinjangdiki Uyghur we bashqa az sanliq millet hem diniy guruppilarning xalighanche tutqun qilinishigha qatnishishi seweblik 7031-maddining (c) tarmiqigha asasen tedbir yürgüzülgenliki” tekitlen'gen.

 Bayanatta qeyt qilinishiche, xu lyenxé ilgiri mu'awin mudirliq wezipisini ötigen merkizi shinjang xizmiti rehberlik guruppisi ishxanisi, xitayning 2017-yili “Shinjangda radikalliqni tügitish nizami” ni maqullap, shinjangning qayta terbiyelesh arqiliq “Diniy radikalliqni tügitish ” herikitining ramkisini tüzüshke biwasite hem yéqindin ishtirak qilghan iken. Bayanatta, “Bu nizam xitay xelq jumhuriyiti hökümitining nezeride, shinjangning qayta-terbiyelesh üchün (kishilerni) perez bilen tutqun qilishining qanuni asas yaratqanliqi” bildürülgen.

Baydin hökümitining bu qarari Uyghur teshkilatlirining qarshi élishigha érishmekte. Dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysaning 8-dékabir radiyomizgha bildürüshiche, bu qarar Uyghurlar üchün “Tarixi ehmiyetke ige” bolup, bu baydin hökümitining Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitish iradisining “Boshashmighanliqi” ni körsitidiken. Lékin dolqun eysa yene amérika hökümiti bashchiliqidiki gherb ellirini “Bu irqiy qirghinchiliqning bash jinayetchiliri bolghan shi jinping” qatarliqlarni jazalashqa chaqirdi. 

REUTERS

Bu sahediki nopuzluq mutexessislerning éytishiche, baydin hökümitining  gaw chigha jaza tedbiri yürgüzüshi “Shinjang saqchi höjjetliri”diki deliller bilen zich munasiwetlik iken. Amérikadiki kommunizm qurbanliri xatire fondi” ning aliy tetqiqatchisi, doktor  adriyan zéniz 8-dékabir radiyomizning bu heqtiki ziyaritini qobul qilghanda mundaq deydu: “Shundaq, bu jaza tedbiri intayin muhim. Gaw chigha qaritilghan jazaning ‛shinjang saqchi höjjetliri‚ diki  deliller bilen yéqindin munasiwiti bolushi mumkin”.  Doktor adriyan zénizning qeyt qilishiche, xu lyenxé amérika hökümitining Uyghur rayonidiki wehshiylik sewebidin jaza yürgüzgen tunji xitay merkizi hökümet emeldari bolushi bilen diqqet qozghimaqta iken. Adriyan zéniz: “ Xu lyenxé (Uyghur rayonidiki) wehshiylik sewebidin jazalan'ghan tunji merkizi hökümet emeldari. Bu qedem basquchluq irqiy qirghinchiliqning mes'ullirining jawabkarliqqa tartilidighanliqining intayin muhim signali” dep körsetti.

Amérika hökümitining jaza tedbiri b d t “Irqiy qirghinchiliq ehdinamisi” ning 75 yilliqi, london “Uyghur sot kollégiyesi” xitayning Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet sadir qilghanliqini jakarlighanliqining 2 yilliq xatire otturigha chiqti, shuningdek “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” ni étirap qilghan hökümet we parlaméntlar 10 din ashqan bolsimu, lékin xitayni Uyghur irqiy qirghinchiliqi yaki insaniyetke qarshi jinayettin toxtitishta qandaq ilgirileshlerning bolghanliqigha so'al qoyuluwatqan bir waqitta élan qilindi.

 Buning aldida dunya Uyghur qurultiyi “Uyghur irqiy qirghinchiliq küni” munasiwiti bilen bayanat élan qilip, xitayni jawabkarliqqa tartishta “Ötken ikki yildin béri nurghun ilgirilesh bolghan bolsimu, lékin xelq'ara jem'iyetning diqqiti azayghanséri Uyghur irqiy qirghinchiliqi xitay kompartiyesining teshwiqati astida téximu wehshiy we téximu ochuq-ashkara dawamlishiwatqanliqi” ni ilgiri sürgen. Uyghur pa'aliyetchi, d u q ning en'gliyede turushluq wekili rehime mehmut xanimning 8-dékabir radiyomizgha bildürüshiche, nurghun hökümetler “Irqiy qirghinchiliq ehdinamisi”diki mejburiyetlerdin qéchish üchün Uyghur irqiy qirghinchiliqini étirap qilishtin özini qachurmaqta iken.

Shunga hökümetlerning Uyghur irqiy qirghinchiliqini étirap qilishi yenila muhim nuqta bolup qalghan. Nöwette en'gliye we gérmaniye qatarliq bezi döletlerde bir qisim parlamént ezalirining hökümetke Uyghur irqiy qirghinchiliqini étirap qilishi heqqide bésim ishlitiwatqanliqi melum bolsimu, lékin uning qanchilik ünüm bérishi yenila mejhuldur. En'gliye parlaménti yuqiri palatasining ezasi lord alton ene shu siyasiyonlarning biri. Lord alton 8-dékabir küni élan qilghan bu heqtiki widiyoluq bayanatida, b d t irqiy qirghinchiliq ehdinamisi élan qilin'ghinigha 75 yil bolghan bolsimu, lékin Uyghurlar yenila bu qirghinchiliqning qurbanigha ayliniwatqanliqini, en'gliye hökümitining Uyghur irqiy qirghinchiliqini étirap qilishi kéreklikini bildürgen.

Lord alton mundaq dégen: “Nöwette, shinjangdiki Uyghurlar perqliq bir millet süpitide weyran qilinmaqta. Erler qulluq emgikige ewetiliwatidu, balilar qayta terbiyelesh lagérlirigha kirip xitay bolushni öginiwatidu, ayallar mejburiy tughmas qilinmaqta. Nurghun kishiler kishenlinip tayaq yémekte we basqunchiliqqa uchrimaqta. Bu bir milletke qaritilghan éniq irqiy qirghinchiliqtur”.

Lord altonning tekitlishiche, en'gliye hökümiti xitayning “Irqiy qirghinchiliq qiliwatqanliqini xelq'ara sot höküm qilsun” dégenni bahane qilmasliqi kérek iken.

U mundaq deydu: “Shunga men en'gliye hökümitini buni irqiy qirghinchiliq dep élan qilishqa chaqirimen. Emma en'gliye hökümiti bundaq qilmaydu, chünki ular sotning qarari bolushi kérek, deydu. Lékin biz ularning hergiz sotning qararigha muweppeq bolalmaydighanliqini bilimiz. Chünki, xitay hemishe özining ret qilish hoquqini ishlitidu. Shunga, biz buni irqiy qirghinchiliq, dep jakarlighan dunyadiki bashqa nurghun döletlerge oxshash ayrim heriket qilishimiz kérek” dégen.

Dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysaning tekitlishiche, Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitishta bashqa hökümetlermu baydin hökümitini ülge qilip, xitay emeldarlirigha jaza yürgüzüshi kérek iken.

Amérika tashqi ishlar ministirliqining bayanatida körsitilishiche, amérika hökümiti bu qétim yene “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” ning alaqidar maddilirigha asasen, xitayning Uyghurlarni yötkep ishqa orunlashturush pirogrammisigha qatnashqan 3 shirkitige émbargo yürgüzgen. Bayanatta, jonglyang qentchilik hessidarliq cheklik shirkiti , sichüen jingwéyda téxnologiye guruhi, enxuy shinya yéngi matériyal shirketlirining “Shinjang Uyghur aptonom rayonluq hökümet bilen hemkarliship, mezkur rayondin élip kélin'gen Uyghur, qazaq, qirghiz we zulumgha uchrighan bashqa xelqlerni qobul qilghanliqi, toshughanliqi , tutup turghan yaki mejburiy emgekke sélish üchün qobul qilghanliqi” bildürülgen.