"5-Iyul ürümchi weqesi" we barghanche küchiyiwatqan xitay milletchiliki

Muxbirimiz méhriban
2021-07-08

5-Iyul namayishini basturush üchün ürümchige kirgen xitay eskerliri. 2009-Yili 6-iyul.

2009-Yili 7-ayning 5-küni ürümchide Uyghurlarning xitay hökümitining tengsiz milliy siyasitige qarshi tinch usuldiki naraziliq namayishi yüz bergen idi. Eyni chaghda xitay hökümiti teripidin qanliq basturulghan bu namayish 12 yildin buyan "5-Iyul ürümchi weqesi" dep xatirilinip kelmekte.

Xitay hökümiti mezkur namayishni basturghandin kéyin Uyghurlargha qarita zor tutqun élip barghan. Hökümiti shu qétimliq ürümchi namayishigha ot piltisi bolghan "Shawgüen weqesi" we 2009-yili 7-iyul küni tayaq-toxmaq kötürgen xitaylarning ürümchide Uyghurlargha hujum qilish weqelirige qarita hazirgha qeder héchqandaq izahat bermey kelmekte.

Halbuki, "Shawgu'en weqesi" we "5-Iyul ürümchi weqesi" heqqide yutup qatarliq xelq'araliq tor munberliride öz waqtida torgha qoyulghan nurghunlighan süretler we sin köününüshliri saqlinip kelmekte.

"5-Iyul ürümchi weqesi" ning 12 yilliqi munasiwiti bilen radiyomiz ziyaritini qobul qilghan amérikadiki "Puqralar küchi teshkilati" ning bashliqi yang jyenli ependi "5-Iyul ürümchi weqesi" ni addiy halda "Shawgüen weqesi" gila baghlap qoyushqa bolmaydighanliqini, belki buni xitay hökümitining rayondiki uzun mezgillik tengsiz siyasitining netijisidin körüsh kéreklikini tekitlep ötti.

U mundaq dédi: "Biz '5-iyul ürümchi weqesi' ning yüz bérishige ot piltisi bolghan 'shawgu'en weqesi' heqqide toxtilip köreyli. Mezkur weqening özila xitay hökümitining rayonda Uyghurlargha qaratqan uzun muddetlik kemsitish teshwiqati bilen munasiwetlik. Méningche, 'shawgu'en weqesi' 5-iyul weqesige peqetla ot piltisi bolush rolini oynidi, xalas. Kishiler '5-iyul weqesi' ni xitay hökümitining 2009-yili 26-iyun küni gu'angdung ölkisining shawgu'en oyunchuq zawutida yüz bergen xitaylar bilen Uyghur ishchilar otturisidiki qanliq toqunushni adil bir terep qilmasliqi netijiside partlighan naraziliq herikiti dep qarashmaqta. Emma men '5-iyul ürümchi weqesi' ni xitayning rayondiki milliy kemsitish siyasitige munasiwetlik köp xil amillargha baghlaymen."

Yang jiyenli sözini dawamlashturup mundaq dédi: "Xitaylar hökümranliqidiki shinjang Uyghur aptonom rayonida héchqandaq heqiqiy aptonomiyelik hoquq bolghan emes. Bu muqerrer. Rayonda Uyghurlar üstidin üzlüksiz halda milliy kemsitish siyasiti yürgüzüp kélindi. Xitay hökümitining til, diniy étiqad we medeniyet jehetlerdin Uyghurlargha qarita yürgüzgen assimiliyatsiye siyasiti, ichkiridin yötkep kélin'gen xitay köchmenlirining Uyghurlarning yerliri we xizmet pursitini igiliwélishi, sherqiy türkistan bayliqlirining xitay ölkilirining tereqqiyati üchün serp qilinishi, Uyghurlarning siyasiy jehettiki hoquqsizliqi qatarliq amillar sewebidin rayondiki Uyghurlarning naraziliqi barghanche küchiyip barghan. Méningche, xitay hökümitining uzun mezgillik barawersiz milli siyasiti Uyghurlarning bu xil zor kölemlik naraziliq herikitining partlishigha seweb bolghan."

"Teywen sherqiy türkistan jem'iyiti" 5-iyul küni mexsus bayanat élan qilip, "5-Iyul ürümchi weqesi" ni xitay kommunist hökümitining Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliq siyasitining bashlinish nuqtisi dep körsetken.

Mezkurjem'iyetning bashliqi, adwokat xé chawdong ependi "5-Iyul ürümchi weqesi" ning yüz bérishige xitayning milliy kemsitish siyasiti sewep bolghan bolsa, xitay hökümiti bu xataliqlirini tüzitishning ornigha basturushni téximu kücheytip, Uyghurlargha qarita "Millet boyiche irqiy qirghinchiliq siyasiti yürgüziliwatqanliqi" ni bildürdi.

U mundaq dédi: "Méningche, 2009-yildiki '5-iyul ürümchi weqesi' ni 'ürümchi zor qirghinchliqi' dep atash kérek. Méning bilishimche, xitay kommunist hökümiti xitay millitini asasliq xelq dep hisaplaydu. Xitay kompartiyesi milliy assimiliyatsiyeni terghip qilidu, u rayonda milletler ottursidiki milliy zidyettin paydilinip, öz hökümranliqini mustehkemlep keldi. U yene herqaysiy milletlerning özige xas bolghan diniy étiqadiy, tili, milli medeniyitini yoqitip, ularni xitaylargha singdürüwétish siyasitini yürgüzüp keldi. Shunga bu yillarda Uyghur tili we medeniyitimu ularning yoqitish nishanigha aylandi. '5-iyul naraziliq namayishi' eslide Uyghur oqughuchilarning xitay hökümitining 'shawgu'en weqesi' ni adil bir terep qilmighanliqi, bolupmu Uyghurlar uchrighan milliy kemsitishke naraziliq bildürüsh namayishi idi. Emma xitay hökümiti qural küchi bilen bu naraziliq herkitini qanliq basturdi. Shunga men mezkur weqeni xitayning sherqiy türkistandiki Uyghurlargha qarita pütkül millet boyiche élip bériwatqan irqiy qirghinchiliq siyasitining bashlinish nuqtisi, dep qaraymen."

Amérikidiki "Shangxey milli partiyesi" ning qurghuchisi we bashliqi xé enchüen ependimu ziyaritimizni qobul qilip, yéqinda özi qatnashqan bir tor munazire pa'aliyitide, özining mexsus "Xitay milletchilikining menbesi we uning ziyini" heqqide toxtalghanliqini bildürdi.

Xé enchüen ependining qarishiche, "5-Iyul ürümchi weqesi" xitay kommunist hökümitining rayondiki milliy siyasitining meghlubiyiti bolup, xitay kommunist hökümiti weqeni qanliq basturush bilenla toxtap qalmighan. Xitay hökümiti özining rayondiki milliy siyasitidiki xataliqlarni tüzitishning ornigha, atalmish "Jungxu'a birliki" namidiki xitay milletchilikini terghip qilghan. Xitaydin bashqa milletlerni éritip tügitish siyasitini ijra qilish qedimini téximu tézletken.

Uning qarishiche, xitayda mewjut bolghan bu xil bashqa milletlerni kemsitish éngi xitay kompartiyesiningla teshwiqat netijisi emes iken. U emeliyette xitaylarda 2000 yildin buyan dawamliship kelgen we xitay xelqining éngigha singip ketken milletchilik xahishining emeliy ipadisi iken.

Pikirler (0)