“5-Iyul ürümchi weqesi” ning 11 yilliqi munasiwiti bilen istanbulda üch künlük Uyghur medeniyet körgezmisi ötküzüldi

Ixtiyariy muxbirimiz arslan
2020.07.09
istanbul-5-iyul-1.jpg “5-Iyul ürümchi weqesi” ning 11 yilliqi munasiwiti bilen istanbulda ötküzül Uyghur medeniyet körgezmisidin körünüsh. 2020-Yili 9-iyul.
RFA/Arslan

“5-Iyul ürümchi weqesi” ning 11 yilliqi munasiwiti bilen sherqiy türkistan teshkilatlar birlikining uyushturushida istanbulning sarachxana baghche meydanida sherqiy türkistan'gha da'ir foto süretler we medeniyet körgezmisi échildi. 5-Iyul küni axbarat élan qilish we muxbirlarni kütüwélish yighini échish bilen bashlan'ghan bu pa'aliyet 3 kün dawam qilghan bolup, 7-ayning 7-küni kechte muweppeqiyetlik axirlashti.

Bu pa'aliyette “5Iyul ürümchi weqesi” ge munasiwetlik foto süretler körgezmige qoyulush bilen birge Uyghur milliy medeniyitini namayan qilidighan Uyghur en'eniwi milliy kiyimliri, chalghu eswablar, qol höner-sen'etliri körgezmige qoyuldi. Uningdin bashqa yene Uyghurlarning hazirqi ehwali tonushturulghan teshwiqat waraqliri we kitap-zhurnallar tarqitildi.

Istanbulning fatih-sarachxana baghchisida uyushturulghan bu pa'aliyetke Uyghurlar qollirida ay-yultuzluq kök bayraqlarni kötürgen halda qatnashti. Ular xitay hökümitining Uyghurlargha qarita élip barghan zulum we basturushlirigha bolghan naraziliqlirini ipadilep, her xil sho'arlar towlidi.

Muxbirlarni kütüwélish yighinigha doghan xewer agéntliqi, roytéris agéntliqi we el-jezire qatarliq köp sandiki axbarat organlirining muxbirliri qatnashqan bolup, yighinda sherqiy türkistan teshkilatlar birlikige wakaliten sherqiy türkistan ma'arip we hemkarliq jem'iyitining re'isi hidayetulla oghuzxan bayanat élan qildi.

Hidayetulla oghuzxan aldi bilen “5-Iyul ürümchi weqesi” ning kélip chiqish sewebliri toghrisida toxtaldi. U tinchliq bilen heq-hoquq telep qilghan minglighan namayishchilarning yol otturida qirghin qilin'ghanliqini, bu qanliq weqede xitay terepning 196 kishining ölgenlikini we ölgenlerning köpinchisining xitay ikenlikini élan qilip, yalghan sözligenliki hemde dunya jama'itini aldashqa urun'ghanliqini bildürdi.

Hidayetulla oghuzxan sözide yene Uyghurlarning hazir duch kéliwatqan paji'elik ehwalliri, xitayning jaza lagérliri toghrisida toxtaldi.

Hidayetulla oghuzxan xitayning Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan basturush we cheklimliri toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Xitayning jaza lagérlirida milyonlighan insanlar naheq tutulup yatmaqta. Xitayning her xil türdiki medeniyet assimlatisiye pa'aliyetliri dawam qiliwatidu. Musulmanlarni choshqa göshi yéyishke mejburlimaqta. Uyghurlarni islamdin chiqishqa qistimaqta. Ayallarning islamiy kiyimlerni kiyishi, erlerlerning saqal qoyushi we dini qiyapetler cheklenmekte. Uyghurlarning öylirige ejnebiy xitaylarning orunlashturup, a'ilining izzet-abroyi we ippet-numusi depsende qili'inmaqta. Uyghur qizliri xitaylar bilen toy qilishqa mejburlanmaqta. Lagérlar we türmilerdiki Uyghurlarning ichki organliri organ etkischilerning tijaret qurbani bolmaqta. Pütkül mesjidler ibadet qilishqa taqaldi. Qur'an kerim qatarliq her xil diniy kitablar we belgiler pütünley yighiwélinip köydürüldi. Ana tilda telim élish cheklendi. Ösmürlirimizni xitaylashturush üchün mejburi yataqliq mekteplerge yighiwaldi. Sherqiy türkistan'gha qanunsiz xitay köchmenlirini yerleshtürüsh dawam qiliwatidu. Uyghur yash qiz-oghullar qara ishchi süpitide xitayning ichki rayonlirigha yötkelmekte. Üch yildin buyan sherqiy türkistanning omumiy jehettin weten ichi we sirtigha sayahet qilish pütünley cheklendi.”

Hidayetulla oghuzxan sözide yene pütkül dunya jama'itini birlikte xitayni bayqut qilishqa chaqiriq qildi.

Hidayetulla oghuzxan bayanatining axirida “5-Iyul ürümchi weqesi” de shéhit bolghanlarni eslep mundaq dédi: “2009-Yilidiki ‛5-iyul ürümchi qetli'ami‚ ni onutmiduq, buningdin kéyinmu hergiz unutmaymiz. Ürümchi qetli'amida shéhit bolghan we sherqiy türksitandiki azadliq körüshi yolida shéhit bolghan pütkül qehrimanlirimizni minnetdarliq bilen esleymiz. Ulargha allahtin rehmet tileymiz. Yatqan yéri jennette bolsun!”

Pa'aliyette söz qilghan eysa yüsüp aliptékin wexpining re'isi doktor ömer qul, “5-Iyul ürümchi weqesi” toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Xitay 11 yil ilgiri ürümchide qanliq qirghinchiliq élip bérip dölet térrorluqi yürgüzdi. Men bir tarixchi bolush süpitim bilen shuni diyeleymeki, dunyada sherqiy türksitanda hazir yüz bériwatqan zulumgha oxshash héch bir zulum yüz bérip baqmidi. Sherqiy türkistanda xitay ishkenjisi we zulumliri adettiki ehwalgha aylandi. Ösmürler xitaylashturushqa mejburlandi, izzet-abruy, ippet-numus ayagh asti qilindi. Bügün xitay dunya üchün büyük tehdit bolup otturigha chiqti. Bu jehette sherqiy türkistan xitayning dunyagha kéngeymichilik qilishini tosuydighan tebi'iy qel'e hésablinidu. Sherqiy türksitandin ibaret bu qel'e yoqalsa, pütkül dunya xewp astida qalidu. Shuning üchün hazirdin bashlap türkiye qatarliq döletler tedbir almisa, kelgüside pakistan, birma we bashqa afriqa ölkilirige oxshash xitay tehtidi astida qalidu.”

Pa'aliyette söz qilghan jama'et erbabi abdulqadir yapchan ependi Uyghurlarning zulumgha uchrashtiki tüp sewebning xitayning sherqiy türkistanni ishghal qiliwalghanliqi we ishghal qiliwalghan bu jughrapiyeni ebediy özining bir qismi qiliwélish üchün qolidin kélidighan dölet térorluqining hemmisini élip bériwatqanliqini bildürdi.

U yene sherqiy türkistan kürishining tüp meqsiti tupraq kürishi ikenlikini tekitlep ötti.

Bu pa'aliyette tughqanliri xitayning jaza lagérlirigha qamalghan bir qisim ayallarmu söz qilip, xitaygha bolghan naraziliqini ipadileshti.

Sherqiy türkistan nuzum we a'ile jem'iyitining re'isi munewwer özUyghur xanim söz qilip, ürümchi qirghinchiliqida zulumgha uchrighan ayallarni eslep ötti.

Biz bu heqte pikir qarashlirini élish üchün Uyghur medeniyet körgezmisige qedem teshrip qilghan bir qisim ziyaretchiler bilen söhbet élip barduq.

Bu körgezmini ziyaret qilghan sherqiy türkistan ölimalar birlikining re'is wekili mexmutjan damollam ürümchi weqesi toghrisidiki köz-qarashlirini otturigha qoyup ötti. U Uyghurlar tonushturulghan bu medeniyet körgezmisining türkiye jama'itige Uyghurlarni tonushturushta muhim ehmiyetke ige ikenlikini tekitlep ötti.

Medeniyet körgezmisini ziyaret qilghan istanbuldiki wélispitchiler kulubining bayanatchisi ekrem qubulay qaradéngiz ependi uzining Uyghurlarni desteklesh üchün üsküder meydanidin kök bayraqlarni kötürgen halda 11 sepdishi bilen 11 kilomtér yol yürüp, ürümchi qetli'amining 11-yilliqi munasiwiti bilen sarachxana meydanida échilghan ürümchi weqesi foto süret we Uyghur medeniyet körgezmisige wélisipit bilen kelgenlikini bildürdi.

Ekrem qubulay ependi bu heqte pikir bayan qilip mundaq dédi: “Resim körgezmiside ürümchi qetli'amigha alaqidar qanliq süretlerni körduq. Ilgiri héch körüp baqimighan süretlerni körduq, eslide bu süretler sherqiy türkistanda zulum yoqluqini dawa qiliwatqan bezi guruppilar we kishilerge bérilgen eng yaxshi ispatliq jawab idi. Zulumni ipadiligen süretler wijdanimizni échindursimu, u yerdiki zulum toghrisida melumat bergen boldi. Bu süretler bek muhim idi. Biz wélispitchiler kulubi bolush süpitimiz bilen her zaman her yerde sherqiy türkistanda zulum boluwatqanliqini we sherqiy türkistan xelqining yalghuz emeslikini, ularning yénida ikenlikimizni körsitishke tirishchanliq qilimiz.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.