6-Iyul qeshqer héytgah namayishining siri yéshilmekte

Muxbirimiz gülchéhre
2021.07.12
6-Iyul qeshqer héytgah namayishining siri yéshilmekte Xitay saqchilirining kochida puqralarni tutqun qilish körünüshi. 2009-Yili iyul, qeshqer.
Oqurmen teminligen

2009-Yili 26-iyun küni shawgu'ende yüz bergen xitaylarning Uyghur ishchilargha hujum qilish, urup öltürüsh we yarilandurush weqesi mesiliside hökümet terepning buni adil birterep qilishini telep qilish üchün 5-iyul yalghuz ürümchidila namayish partlighan bolmastin, belki 6-iyulda qeshqer héytgah meydanidimu Uyghur yashlirining namayish élip barghanliqi we oxshashla basturulghanliqi melum idi. Epsuski qeshqerdiki bu namayish öz waqtida peqet ijtima'iy taratqularda ashkarilan'ghan bir qanche parche süret we qisqa uchur bilenla cheklen'gen bolghachqa axbaratlardinmu yer almighanidi.

“5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” ning 12 yilliqi xatiriliniwatqan bir peytte, qeshqerde yüz bergen mezkur namayishning tepsilatimu su yüzige chiqmaqta.

Namayishchilarni tutush üchün qeshqer héytgah etrapidiki orda aldi mehellisige yighilghan xitay saqchiliri. 2009-Yili iyul, qeshqer.
Namayishchilarni tutush üchün qeshqer héytgah etrapidiki orda aldi mehellisige yighilghan xitay saqchiliri. 2009-Yili iyul, qeshqer.

Xitay hökümiti qoralliq saqchi we herbiy qisimlirini ishqa sélip, ürümchide 2009-yili 5-iyul namayishini qattiq basturghandin kéyin, 6-iyul küni, Uyghurlarning bu namayishigha seweb bolghan “26-Iyul shawgu'en weqesi “Ni adil bir terep qilish telipige jawab bérishke mejbur bolghan. Buning üchün eyni waqittiki Uyghur aptonom rayoni re'isi nur bekrini téléwiziye nutqi sözletken.

Nur bekri mundaq dégen: “26-Iyun weqesi tipik ammiwi bixeterlik délosi, emma dölet ichi we sirtidiki üch xil küchler buningdin yaman gherezde paydilinip, amalining bariche junggo kompartiyesi we hökümitige hujum qildi. Heqiqetni bilmeydighan kishilerni qutritish arqiliq namayish élip bardi. Milletke éghir ziyan saldi. Ittipaqliq inaqliq we muqimliqni buzdi “.

Xitay hökümiti ürümchidiki namayishning xaraktérini” éghir derijidiki buzup-chéqish, köydürüsh jinayiti “Dep békitip, ürümchidiki namayishqa qatnashqan, uni körgen we bashqa özi gumanliq dep qarighan Uyghurlargha qarita keng kölemlik tutqunni bashlighan. Del bu peytte Uyghurlarning medeniyiti we tarixining simwolluq merkizi hésablinidighan qeshqerning héytgah meydanigha Uyghur yashliri yighilip namayish élip barghanliqi we uzun ötmey basturulghanliqi shu künlerde Uyghurlar ishlitidighan birqisim torlarda qisqa uchurlar arqiliq tarqaldi we kéyin tosuwétildi. Uyghur közetküchiler qeshqerdiki weqeni éniqlash we aydinglashturushni teshebbus qilip kelgen bolsimu, xitayning bu heqtiki uchurlarni pütünley qamal qilishi seweblik bu heqte melumat yoq déyerlik bolghachqa, qeshqerde 2009-yili 6-iyulda némiler yüz bergenliki hazirgha qeder dunyagha tonulmay kelgenidi.

Yéqinda bu heqte özining qeshqerdiki weqeni öz közi bilen körgenliki heqqide uchur yetküzgen, feysibokta” hékim salam “Texellusi qollan'ghan bir yash bu heqte bizni melumatlar bilen temin etti.

Eyni chaghda uning aliy mekteptin tetil qilip qeshqerge qaytip kelgen mezgili bolup, qeshqer héytgah yénidiki bazarning ikkinchi qewitige jaylashqan dukanda a'ilisige yardemlishiwatqan mezgili iken. Bu dukanning balkoni del héytgah jamesige qaraydighan bolup u shu künide yüz bergen namayish we uning basturulush jeryanini éniq körgen hetta téléfonda wédiyoghimu éliwalghaniken.

Muxbir: 2009yili 5-iyul ürümchide, 6-iyul qeshqerde namayish bolidighanliqidin xewiringiz barmidi?

Shahit: bar idi, kyu kyu torida 5-iyul ürümchide namayish bolghanliqi heqqide xewer taralghandin kéyin, dawamliq türde-6 iyul qeshqerde namayish bolidighanliqi heqqide uchur toxtimay tarqilip turghanidi.

Muxbir: héytgahta 6-iyul namayish boldimu? u jayda némiler yüz berdi?

Shahit: 7-ayning 6-küni qeshqer shehirining weziyiti keskin, her yerde saqchi mashiniliri, qoralliq xitay eskerlirini toshuydighan mashinilar uyaqtin-buyaqqa méngip heywe körsitip aylinip yüretti.

Chüshke yéqin héytgah meydan'gha yighilghan yashlarning sani méning texminimche 100-200 etrapida. . . Ular “. . . Qoyup bersun! . .” dep warqirap sho'ar towlidi. Warang-churung bolghachqa bashqa yene néme dégenlikini éniq angqiralmidim. . .

Muxbir: bu namayish qanche uzun dawam qildi?

Shahit: uzun bolmidi. Bir demdin kéyinla héytgah meydanining aldidiki chong yolgha saqchi mashiniliri we kaltek toqmaq, qoralliq jabdun'ghan xitay eskerliri yéghip ketti. Bu, qoralliq saqchilar qandaqtur buyruq kütüp tutushuwatqanidi. Yighilghan Uyghur yashliri namayishini dawamlashturuwerdi. Tuyuqsiz qattiq warqirighan bir awaz anglandi, belkim “Tutunglar!” dégen buyruq bérilgen bolushi mumkin. Shu yashlar topining yénida yéqin turghan puqrache kiyin'gen saqchilar aktip bashlamchiliq qiliwatqan yashlarni tuyuqsiz yerge yiqitip qolini keynige qilip baghlidi. Buyruq awazi bilen teng, qoralliq saqchi we herbiyler yashlar topigha yopurulup keldi. Qachalighan yashlar héytgah jamesining yénidiki kochilargha qarap qéchishti, tutulghanlarni mashinigha sélip ep kétishti, andin kéyinla nechche üsti ochuq kozupluq mashinida qoralliq eskerlerni arqa-arqidin toshup ekélip héytgah meydanni toldurdi.

Muxbir: héytgah jamesi bekmu awat bir jay, weqe chüshte bolghaniken, etrapta adem xéli kop bolushi kérek, ularnichu, saqchilar ularni qandaq qildi?

Shahit: jamening ichidiki namaz oqushqa kirgen kishilerni chiqiriwétip ishikige qulup saldi, shu etraptiki pütün dukanlargha kirip, dukandarlarni dukanlirini taqap öyge kétishke buyruq qildi.

Shu esnada bizmu dukanni yéghip öyge qaytishqa mejbur bolduq.

Muxbir: ürümchi namayishi bolushtin ilgirila xitay da'irilirining basturush teyyarliqi körgenliki melum, sizningche héytgah meydanidiki namayishtin da'irilerning xewiri barmidu?

Shahit: uning aldida 7-ayning 5-küni ürümchidiki namayish xewiri tarqalghandin kéyin, qeshqerdiki yashlarningmu héytgah meydanda yighilip namayish qilidighanliqi kiyu-kiyu topliridin tarqilip yürgenlikini körgenidim.

Méningche eyni waqitta hökümet shu ishlardin bashlinishtin burunla xewer tapqan we aldini alalaytti. Emma bu xitay hökümitining meqsiti éniqla uning aldini élish emes, suni léyitip béliq tutush, qesten shu Uyghur yashlarning yighilishqa yol qoyup, shuni bahane qilip nurghun bigunah Uyghurlarni tutup türmige solap yoqitish. Chünki méning éniq körginim, yashlar topigha yandin puqrache kiyin'gen saqchilarni orunlashturghaniken. Shuning özila meqsetlik we pilanlan'ghanliqigha kupaye.

Muxbir: weqedin kéyin qeshqer weziyitide özgirish boldimu?

Shahit: shu küni kéchisidin bashlap qeshqer shehiride keng-kölemlik tutqun qilish bashlandi. Kéchide sirtta yürgen kishilerni, méhmandarchiliq üchün toplan'ghan kishilerni, shu künki yighilishqa qatnashqan we etrapta shu ishlarni közitiwatqan kaméragha chüshüp qalghanlarni öyliridin tutup ep chiqip kétiptu dep angliduq. Bizning mehellidiki bir dostimizmu shu küni shu yashlarning namayishni körüsh üchün héytgah etrapida turuptiken umu xéli bir waqitqiche dekke-dükke ichide yürgenidi.

Muxbir: siz alghan widiyo qandaq boldi?

Shahit: men shu widiyoni taki aliy mektepke oqushqa mangghan waqitqiche kompyutérimda saqlighantim, kéyinche téléfon tekshürüsh, kompyutér tekshürüsh bashlan'ghandin kéyin yuyuwetkenidim. Ésimge kelgenliri mushu.

Uyghur közetküchilerdin abduweli ayup özining 2014-yili tutqun qilin'ghanda, eyni waqitta, yeni 2009-yili-6 iyulda qeshqer héytgahta yüz bergen yashlar namayishida tutulup, késilgen we jaza mudditini tügetkendin kéyinmu yene qayta tutulghanlar bilen bir türmide yatqanliqini bildürdi.

Bezi menbelerdin 5-iyul ürümchide namayish yüz bérishtin awwal xitay hökümiti bir qisim axbarat wasitilirini ürümchige teklip qilghanliqi melum. Ürümchidiki weqening salmiqi bir qeder zor we xitayning uni basturushta qollan'ghan pewqul'adde qattiq wasitiliri dunyani heyran qaldurghan. Uning üstige, 5-iyulgha ulinip, ürümchide Uyghur ayallirining naraziliq namayishi, xitaylarning Uyghur mehellilirige hujum qilish weqesi dégendek, bir qanche kün'giche dawamlashqan egeshme weqelikler ürümchini pütün metbu'atlarning asasliq diqqet merkizige aylandurghan. Buning bilen 2009-yili 6-iyulda qeshqer héytgah meydanida yüz bergen weqelikler sir bolup kelgen.

Abduwelining qeyt qilishiche, qeshqerdin ibaret Uyghurlar zich olturaqlashqan simwolluq bir sheherde, bolupmu 5-iyul ürümchidiki namayish qanliq basturulghandin kéyin uning etisila qeshqer yashlirining dawamliq namayish élip bérishi kichik weqe emes idi. Emma xitayning ürümchidiki basturushdin kéyinla uchur we axbaratning qamal qilinishi bilen bu weqe köp bilinmigenidi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.