2023-Yilliq “Yette dölet guruhi” mejliside Uyghurlar mesilisi küntertiptin orun aldi

Dunya weziyitide köp qirliq jiddiy özgirishler körülüwatqanda “Yette dölet guruhi” ning tashqi ishlar ministirliri 16-apréldin 18-aprélghiche yaponiyede 2023-yilliq yighinni chaqirdi. Yighinda mezkur guruhqa eza bolghan herqaysi döletler özliri üchün ortaq xewpsizlik mesilisige ayliniwatqan témilar boyiche keng-kushade pikir almashturdi hemde bezi mesililerde pikir birliki hasil qildi. Bolupmu xitay we rusiye tüpeylidin xelq'ara weziyette körülüwatqan bezi jiddiy mesililer yighin jeryanida nuqtiliq muhakime qilindi.

Bu qétimqi yighin ayaghlashqandin kéyin herqaysi axbarat wasitilirining eng zor diqqitini qozghighan bir nuqta ular birlikte imza qoyup élan qilghan qoshma bayanat hésablinidu. “Nyu-york waqti géziti” ning 19-apréldiki obzor maqaliside körsitilishiche, bu qétim élan qilin'ghan bayanat “Tolimu küchlük rewishte xitay we rusiyege qarshi mustehkem bolghan yéngi birlikning hasil bolghanliqi” ni namayan qilghan. Qoshma bayanatta éniq qilip “Biz dunyawi özgirishlerge qarita kolléktip herikette bolush, ochuq we erkin bolghan xelq'ara tertipni himaye qilish, shuningdek birleshken döletler teshkilati (b d t) ehdinamisige hörmet qilish toghrisidiki mejburiyetlerni toluq ijra qilidighanliqimizni yene bir qétim jakarlaymiz. Ortaq halda kishilik hoquq we adaletni berpa qilish saheside dawamliq yétekchilik rol oynaymiz” déyildi. Shuning bilen birge rusiyening ukra'inagha tajawuz qilishi, xitayning kishilik hoquq sahesidiki depsendichilik qilmishliri keskin tenqidlendi. Shu qatarda bu mesile ayrim orun élip: “Biz xitayning melum boluwatqan kishilik hoquq depsendichilikidin dawamliq endishe qiliwatimiz. Jümlidin shinjang we tibettiki weziyet shundaq boluwatidu. Biz xitay hökümitini xelq'aragha bergen qanuniy wedisini emelde körsitishke chaqirimiz” dégen qurlar sheklide jakarlandi. Bu qétimqi yighin jeryanida yaponiye tashqi ishlar weziri yoshimasa xayashi (Yoshimasa Hayashi) muxbirlargha söz qilip: “Biz rusiyege qarshi jaza tedbirini ijra qilish, shuningdek rusiyeni üchinchi bir dölet arqiliq herbiy qoral bilen teminleshke chek qoyush mesiliside zich hemkarlishishqa kélishtuq” dédi.

AP

Yighin jeryanida xitayning jenubiy xitay déngizi tewesidiki zomigerliki tenqidlinip “Xitayning jenubiy déngizda zomigerlik qilishining héchqandaq qanuniy asasiy mewjut emes” dep körsitildi. Bu heqtiki muxbirlarni kütüwélish yighinida xitay heqqide qandaq muzakirilerning bolghanliqi amérika tashqi ishlar ministiri antoni bilinkén ependining bayanliridin melum boldi. U bu heqtiki muxbirlarni kütüwélish yighinida hazir köpligen döletlerning xitay bilen siyasiy, iqtisad we herbiy saheler boyiche oxshimighan munasiwetlerde boluwatqanliqini, shu qatarda “Yette dölet guruhi” gha eza bir qisim döletlerning rehberliri yéqinqi mezgillerde béyjinggha ziyaretke barghanliqini tilgha élip: “Xitayning tengsiz soda pa'aliyetliri pütün dunya menpe'et élip kéliwatqan xelq'ara tertipni buzushqa yochuq échiwatidu. Biz birlikte xitaygha shuni éniq jakarlaymizki, teywenning nöwettiki ehwalini özgertish yolidiki herqandaq urunushqa biz birlikte qarshi turimiz” dédi.

“Yaponiye waqti” gézitining 19-apréldiki xewiride éytilishiche, yaponiye tashqi ishlar weziri yoshima bu heqte qilghan sözide: “Yette dölet bashliqliri otturisidiki barliq asasliq pikir ixtilaplirigha xatime bérildi. Yighin'gha qatnashqan ministirlar otturisidiki hemkarliq we birlik buningdin ilgiri zadila körülüp baqmighan bir sewiyede otturigha chiqti” dégen. Obzorda buningdiki asasliq seweb qatarida xitayning teywen'ge hujum qilishi yéqin kelgüside xuddi rusiyening ukra'inagha hujum qilishidek bir hadise bolup qélishtin endishe qilish xahishi ikenliki tekitlen'gen. Shuningdek xitayning nöwettiki iqtisadiy we herbiy tehditlirining bu xil pikir birlikini eng téz sür'ette emelge ashurghan muhim amil ikenlikini eskertken.

Bu qétimqi qoshma bayanat élan qilin'ghandin kéyin xitay hökümiti buninggha derhalla inkas qayturdi. “Yer shari waqti géziti” ning 19-apréldiki obzorida éytilishiche, xitay tashqi ishlar ministirliqi bu bayanatni “Tolimu körenglik, yan bésish we dölitimizge qarshi zeherlik söz-ibarilerge orun bérish bilen xaraktérlinidu” dep körsetken. Shuningdek bir qisim jaylarda tézdin “Yaponiyege qarshi namayishlarning barliqqa kelgenliki” ni buninggha delil qilghan. Obzorning axirida bolsa “Bu hal amérika bashchiliqidiki siyasiy-jughrapiyelik qoralning otturigha chiqishi” dep xulase chiqirilghan.

Bu qétimqi qoshma bayanat élan qilin'ghandin kéyin muhajirettiki Uyghurlar buningdin az-tola ümidning sholisini körgendek boldi. Bu heqte radi'omizning ziyaritini qobul qilghan “Uyghur heqlirini qoghdash qurulushi” ning diréktori memet toxti bu bayanattiki ibarilerning özliri kütkendek küchlük shekilde otturigha qoyulmighanliqini tekitleydu. Uning qarishiche, “Yette dölet guruhi” namidin tarqitilghan mushundaq bir bayanatta Uyghurlar heqqide söz bolushning özi bir türlük ijabiy hadise.

“Yette dölet guruhi” 1975-yili qurulghan xelq'araliq hökümetler birliki bolup, uninggha amérika, kanada, en'gliye, firansiye, gérmaniye, italiye we yaponiye qatarliq yette dölet muqim eza hésablinidu. Yawropa ittipaqi bolsa “Sanaqta atalmas eza” süpitide mezkur teshkilatqa qoshulghan. “Yette dölet guruhi” dunya nopusining 10 pirsentini teshkil qilidighan bolup, dunya milliy ishlepchiqirish omumiy qimmitining 43 pirsentini igileydu.