Mesilige aylan'ghan ilham toxti

Uyghurlarning kommunist xitaylargha mehkum bolghan tarixida sözi seweblik xorlan'ghan, qamalghan we hetta qetle qilin'ghan serdarliri izchil chiqip turdi. Emma heqni sözligenliki üchün teqib qilin'ghan, qamaqqa élin'ghan shu qehrimanlar ichide ilham toxtidek dunyaning diqqitige sazawer bolghanliri yoq. Hemde ilham toxtigha oxshash Uyghurning derdini bir tetqiqatchining közi bilen közitip, ilmiy til bilen bayan qilip, hel qilish charilirini otturigha qoyghanlirimu bolghan emes.

Ilham toxtining yéziqchiliq arqiliq, söz arqiliq qilghan küreshlirige xelq'ara teshkilatlardin tartip xelq'araliq siyasiy gewdilergiche medetkar boldi. Dunyadiki ziyaliy alimlardin naxshichi sen'etkarlarghiche ilham toxtigha atalghan pida'iyliqlirini toxtatmidi. Hazir ular birdek xitay hökümitidin unila emes qamaqqa élin'ghan milyonlighan mehbuslarning qoyup bérilishini telep qilmaqta. Ilham toxti bügünki künde Uyghur dawasining simwoligha aylandi. Uning naheq qamaqqa höküm qilin'ghanliqi qamaqqa mehkum qilin'ghan milyonlighan insanning bigunahliqigha ispat bolup kéliwatidu.
Ilham toxti Uyghur xelqining boghulghan awazini 90-yillardin bashlap xongkongda chiqidighan metbu'atlar we béyjingdiki ilmiy zhurnallarda xitayche élan qilghan. Uning Uyghurlardiki ishsizliq mesilisi, Uyghur sheherliridiki nopusning xitaylishish mesilisi, ishlepchiqirish qurulush armiyesining yerlik Uyghurlarning bayliq menbelirini tartiwélish mesilisi, Uyghur ma'aripidiki sélinma kemchillik mesilisi, Uyghurlar bilen xitaylarning hoquqta barawersizlik mesilisi, qosh tilliq ma'aripta Uyghur tilining orni mesilisi, Uyghurlarning medeniyet hoquqi mesilisi qatarliqlarni qelemge alghan idi.

Shu chaghda biz uning Uyghur éshincha emgek küchliri mesilisi heqqidiki bir maqalisini Uyghur tiligha terjime qilghan bolsaqmu Uyghur élidiki héch bir ilmiy zhurnal yaki metbu'atning qobul qilishigha muyesser bolalmighan iduq. Shu chaghda ilham toxti bizge Uyghur tildiki metbu'atlarda erkin pikirning bekrek cheklinidighanliqidin shikayet qilghan idi.

Manga ilham toxtining her qandaq chaghda mesile hel qilghuchi, chare tapquchi süpitide otturigha chiqidighan teshebbuskarliqi, mesililerdiki emeliyetchanliqi bekrek tesir qilghan idi. Uning otturigha qoyghan we hel qilghanlirining hemmisi kishilerning közige putliship turuwatqan, emma héch bir zaman shirelerge bir doklat süpitide qoyulup baqmighan mesililer idi.

U meyli béyjingdiki Uyghur sergerdan balilar mesilisige arilashsun, yaki xro'in chékip nabut bolghan Uyghur yashlarning paji'esi heqqide tekshürüsh qilsun, we yaki Uyghur éshincha emgek küchliri mesilisige köngül bölsun, hemmisige bir emeliyetke uyghun hel qilish charisini otturigha qoyup mangghan idi. Uning bu mesililerni Uyghur mesilisi süpitide xelq'araning diqqitige sunushi hakimiyetning otturigha qoyulghan charilirige biperwa qarap mesilining ulghiyip kétishige süküt qilghanliqi bilen munasiwetlik.

Ilham toxti bilen tonushqan waqtim 1993-yili küz aylirining biri idi. U chaghlar méning yéziqchiliqqa ottek ishtiyaq baghlap milletler uniwérsitétida Uyghur oqughuchilar neshr qiliwatqan “Uchqun” gézitige shé'ir yézip yürgen künlirim idi. U manga “Uyghurlarning teqdirini özgertidighini edebiyat emes, iqtisad we siyasiy” dégen idi. U manga pikir erkinlikidin toluqraq behrimen bolmaqchi bolsam xitayche yézishim kéreklikini tekitligen idi. U yene manga xitaylarning Uyghurlargha bolghan xata tonushlirini özgertishke türtke bolidighan maqalilerni xitay tilida yézishqa medet bergen idi. Uningche Uyghur ziyaliylar xitaylargha Uyghurning kimlikini tonushturushta béyjing kochiliridiki kawapchilarchilik bolalmaptimiz. U manga shu chaghda bir xitayche gézitke bésilghan “Karizni lin zéshüy shinjanggha palan'ghanda qazdurghan” dégen maqalini körsitip bir parche reddiye maqalisi yézishqa buyrughan idi. Emma men “Xitaylar néme dése démemdu?” dep yazmighan we uning dégenlirige qayil bolmighan idim.

Ilham toxtining méni xitayche yézishqa ündishining sewebini 2001-yili gherbiy shimal milletler uniwérsitétigha ishqa chüshkende andin chüshen'gen boldum. Xitay we bashqa millettin bolghan oqutquchi, ‍oqughuchilar we chet'ellik studéntlar bilen bolghan alaqe jeryanida bayqidimki kishiler Uyghurni xitayche menbeler arqiliq chüshinidiken. Shunga ularda Uyghurlar heqqidiki chüshenche xitayche menbelerni asas qilidiken. Xitayche yézilghanlar cholta, chala we az bolghachqa chüshenchilermu shu qeder ghuwa iken. Hetta “Uyghur” dégen bu milletning ismimu ularda “Shinjangliq” déyilidiken. Ular riwayetlik shexslerdin peqet nesirdin ependini, ré'al shexslerdin qurban tulumni bilidiken. Chet'elliklerning Uyghur heqqidiki chüshenchisimu asasen xitay tilidiki menbelerge tayinidiken. 

Méning yoshurun namda xitayche yéziqchiliqim ilham toxti 2006-yili qurghan “Uyghurbiz” tori bilen bashlandi. Shu chaghlarda bu munber tézla Uyghurlarning medeniyiti, tarixi we ré'al qismetlirini xitaychining wasitisi bilen dunyagha namayan qilidighan köznekke aylinip qalghan idi.

2009-Yili “Beshinchi iyul” paji'esidin kéyin dunyaning diqqiti tunji qétim omumyüzlük Uyghurlargha buraldi. Uyghurche munberler pütünley taqalghanliqi üchün “Uyghurbiz” tori téximu qiziq nuqta bolup qaldi. Shu mezgilde Uyghur élide tereqqiyat rayoni qurush, mejburiy chéqish ewjige chiqqan bolup qeshqer shehirining chéqilishqa duch kélishi buning ichidiki bir radikal misal idi. Shu chaghda dadamdin xewer tépishimche qeshqer konasheher nahiye baziri ichidiki bir mehelle chéqilmaqchi bolghan iken. Bérilidighan tölem pul hetta kishilerning eyni chaghda yerlerni sétiwalghan esli bahaghimu boylashmighan bolghachqa kishilerning naraziliqi küchlük boluwatqan iken. Men bu mesile heqqide “Uyghurbiz” munbirige “Qeshqer konasheher nahiyeside öyler qanunsiz chéqilmaqta” dégen témida bir parche maqale yazdim. Maqalem küchlük munazirige seweb boldi.

2010-Yili mart aylirida Uyghur élining tor we téléfon alaqisi eslige keldi. Dadamdin igilishimche bir muxbir konasheher nahiyesige kélip chéqilmaqchi bolghan mehelle heqqide ehwal igileshke bashlaptu. Netijide nahiye rehberliri tuyuqsiz mehellining chéqish qararidin yéniwaptu. Shuning bilen bir Uyghur mehellisi chéqilishtin aman qalghan boldi. 2011-Yili weten'ge qaytqandin kéyin ilham toxtining bu ishta teshebbuskar bolghanliqidin waqiplandim.

2010-Yili “Uyghurbiz” munbiride ilham toxtining “Ürümchi shehiride azsanliq millet taksikeshlerni köpeytish heqqide teklip” namliq maqalisi élan qilin'ghan idi. Maqalide ürümchide taksilar xitay taksi shirketlirining monopolluqida bolghachqa Uyghurlarning bu xizmettin chette qaldurulghanliqi, “Beshinchi iyul” weqesidin kéyin xitay taksikeshlerning Uyghur qatarliq yerlik milletlerni taksigha almasliqi seweblik ammigha qulaysizliq boluwatqanliqi, shunga Uyghur qatarliq milletlerdin bolghan taksi shopurlirini köpeytishning zörürlüki otturigha qoyulghan idi. 2011-Yili weten'ge qaytqanda bu mesiliningmu muzakirige qoyulup qismen hel qilin'ghanliqini anglidim.

Ilham toxti otturigha qoyghan mesililerning mutleq köpinchisi hel qilinmidi. Uning teshebbusliri “Ighwa tarqitish”, “Qutritish” dep qaraldi.

Mesilen, Uyghur éshincha emgek küchliri mesilisini ilham toxtining teshebbusi boyiche Uyghur élidiki néfit, ximiye sana'iti, tömür yol we asasi esliheler qurulushi sahesige Uyghur ishchi qobul qilish arqiliq muwapiq hel qilmighan xitay hökümiti 2009-yili “Shawgüen weqesi” ning yüz bérishige seweb boldi. Uyghurlar we xitaylarning hoquqta barawer bolush, Uyghurlarning medeniyet hoquqigha kapaletlik qilish, ishlepchiqirish-qurulush armiyesini emeldin qaldurush qatarliq tewsiyelerge qulaq salmighan xitay hökümiti 2009-yilidiki “Beshinchi iyul” weqesini peyda qildi. Shundaqla asasliq sewebni özidin körmey ilham toxtini üch aygha yéqin nezerbendke aldi. Mesililerni hel qilishning eksiche ilham toxtini 2014-yili séntebirde muddetsiz qamaq jazasigha höküm qildi.

Xitay hökümiti mesile hel qilghuchi süpitide otturigha chiqqan ilham toxtini tutup xelq'arada ilham toxti mesilisini peyda qildi. Xitay hakimiyiti bilen Uyghur xelqi arisida bir muresse qilghuchi, yarashturghuchi süpitide otturigha chiqqan ilham toxtini qamaqqa élip Uyghurni omumyüzlük basturushning muqeddimisini achti. Xitay ilham toxtining Uyghur mesilisidiki wekillik salahiyitini ret qilip özi keltürüp chiqarghan mesililerni yoshurdi we shuning netijiside meydan'gha chiqqan qarshiliqlarni ashqun bir shekilde basturup Uyghur mesilisini xelq'aralashturdi. Shundaqla axirida Uyghurlarni pütünley xitaylashturup yoq qilishtek tuyuq yolgha qarap mangdi. Ilham toxti mesilisi mana hazir Uyghur mesilisining wakaletchisige aylandi. Bigunah qamalghan bir ilham toxti, bigunah jazaliniwatqan milyonlighan Uyghurning shahiti bolup qaldi.

Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.