Uyghur kishilik hoquq qurulushi: “Xitayning chet'eldiki Uyghurlargha tehdit salghanliqi shu döletning tupriqigha tajawuz qilghanliqtur”

Uyghur diyarida 2017-yildin bashlan'ghan zor tutqun netijiside milyonlighan Uyghur, qazaq we bashqa yerlik musulman xelqler xitay hökümiti bashlighan bu insaniyetke qarshi bu éghir basturushning qurbanlirigha aylandi.

Bu heqte élan qiliniwatqan xewer we doklatlarda Uyghurlarning chet'elge sayahetke chiqqan, pasport béjirgen, perzentlirini gherb döletlirige oqushqa ewetken dégendek bir qatar sewebler bilen tutqun qilin'ghanliqi, hetta jazagha höküm qilin'ghanliqi ilgiri sürülgen idi. Yéqinqi mezgilge kelgende xitay hökümitining nöwette chet'elde oquwatqan yaki yashawatqan Uyghurlarghimu tehdit séliwatqanliqi, ularning wetendiki ata-ana, uruq-tughqanlirini görüge élish arqiliq chet'eldiki xitaygha qarshi pa'aliyetlirige tosqunluq qilish urunushida boluwatqanliqi heqqide melumatlar ashkarilinishqa bashlidi. 

Mushu munasiwet bilen amérikadiki Uyghur kishilik hoquq qurulushi 28-awghust doklat élan qilip, xitayning amérikadiki Uyghurlarning éghizini étish üchün köp jehettin élip bériwatqan ziyankeshliklirini derhal toxtitishqa hemde amérika hökümitini buninggha derhal tedbir qollinishqa chaqirdi. 

Mezkur doklatta xitay hökümitining nöwette chet'elde yashawatqan Uyghurlarning herikitini we söz erkinlikini kontrol qilish qilmishini “Bu xitayning sistémiliq we qara niyetlik bilen élip bériwatqan rehimsiz siyasiti” dep izahat bérilgen. Doklatta xitay hökümitining bu herikiti chet'ellerde yashawatqan herbir Uyghur a'ilisige éghir derijide rohiy we psixologiyilik azablarni peyda qilghandin bashqa yene amérika tupriqidiki kishilik hoquq we erkinlikkimu tajawuz qilghanliq hésablinidighanliqi tekitlen'gen. 

Biz Uyghur kishilik hoquq qurulushining mezkur doklatida tilgha élin'ghan chet'eldiki Uyghurlardin xitay hökümitining tehditige uchrawatqan tipik misallar heqqide tepsiliy melumat élish meqsitide mezkur teshkilatning diréktori ömer qanat ependi bilen téléfon ziyariti élip barduq. U özi shahit bolghan bir qanche misallar üstide toxtilip ötti. 

Doklattin melum bolushiche, xitay da'iriliri chet'eldiki, jümlidin amérikadiki Uyghurlargha qisqa uchur, ijtima'iy taratqu supisi, awazliq yollanma, éléktronluq xet qatarliq wasitiler arqiliq uchur yollaydiken. Nöwette bezi Uyghurlar bu xildiki uchurlarni heptisige birer qétim qobul qilsa, beziliri künde dégüdek qobul qilidiken. Xitay da'iriliri bundaq uchurlarning köpinchisini xitayning paranglishish yumtali bolghan “Ündidar” arqiliq yollaydiken. 

Ömer qanat ependi sözi dawamida nöwette chet'elde olturaqlashqan yaki oquwatqan Uyghurlarning xitayning hökümet xadimliridin kelgen tehdit uchurlirini qobul qilghanda qorqmastin ulargha reddiye bérish yaki u ehwallarni özi turuwatqan dölettiki munasiwetlik organlargha melum qilishi kéreklikini bildürdi. 

Uyghur kishilik hoquq qurulushi mezkur doklatida yene amérikadiki Uyghurlarni qoghdash yolliri heqqide amérika hökümitidiki munasiwetlik organlargha sun'ghan teleplirinimu otturigha qoyghan. Bu jem'iy 5 türlük telep bolup, ular: amérika dölet mejlisi Uyghurlargha munasiwetlik ikki qanun, yeni “Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanun layihisi” we “Uyghur qanun layihisi” ni maqulluqtin ötküzüsh؛ amérika dölet mejlisi amérikadiki qanun organliri we tashqi ishlar ministirliqining Uyghur-amérikaliqlarning hoquqi we erkinlikini qoghdashta qollan'ghan emeliy tedbirler heqqide tepsiliy uchur bilen teminlesh؛ amérika fédéral tekshürüsh idarisi (FBI) Uyghurlargha qiliniwatqan hujumlargha qarita inchike tekshürüsh élip bérish؛ Uyghurlar eng köp olturaqlashqan shimaliy wirginiye rayonidiki yerlik qanun organliri shu jaydiki Uyghurlar bilen qoyuq dostluq munasiwiti ornitish؛ Uyghurlar we Uyghur pa'aliyetchilerni qollash meqsitide qurulghan tor béketlerdin hujumgha uchrighanlirini tekshürüsh qatarliq mezmunlarni öz ichige alidiken. 

Ömer qanat ependi axirida mezkur doklatni élan qilishning ehmiyiti heqqide qisqiche toxtaldi. Uning déyishiche, mushu xildiki doklatlar amérika hökümiti üchün chet'eldiki Uyghurlar uchrawatqan ziyankeshliklerni téximu chongqur chüshinip yétishte we shu arqiliq buninggha jiddiy mu'amilide bolushida muhim ehmiyetke ige iken.