Тарих вә мәдәнийәтниң шаһити-уйғур әнәниви өй җаһазлири "3 ни йеңилаш" җәрянида йоқ қилинмақта

Қизил байрақлар есиветилгән кочида параңлишип турған уйғур аяллар. 2017-Йили 4-ноябир, қәшқәр.

Уйғурлар қоллиниливатқан иҗтимаий таратқулардики мулаһизилиридә ейтилишичә, уйғурларниң өйлиридики әнәниви тамчилиқ һүнәр-сәнити, өйгә мәрәп қоюш вә очақ селиш, супа селиш адәтлири, нәқишлиқ өй җаһазлири, гиләм қатарлиқ буюмлар уйғур тарихи вә миллий мәдәнийитиниң көзники болған қәшқәрдә һазирғичә сақлинип келингән. Уйғурларниң әнәниви өй җабдуқлири вә буюмлар әмдиликтә хитай һөкүмитиниң "3 ни йеңилаш" долқунида йоқ қилмақтикән. Хитайниң бу сиясәтни қәдимки шәһәр қәшқәрдә алаһидә шиддәт билән елип бериватқанлиқи болса, уйғурларниң яшаш өрп-адәтлириниң хитай тәрипидин йилтизидин йоқитиливатқанлиқидин җиддий бешарәт беридикән.

Фәйсибок қатарлиқ иҗтимаий таратқуларда зумрәт давутниң тик токтин көчүрүп тарқатқан бир қанчә учурлиридин, хитай һөкүмитиниң "3ни йеңилаш" тин ибарәт уйғурларниң әнәниви аилә мәдәнийити, өй безәш вә турмуш адәтлирини өзгәртишкә мәҗбурлайдиған сияситини қәшқәр қатарлиқ уйғур елиниң җәнубидики шәһәр вә йеза-кәнтләрдә техиму қаттиқ вә мәҗбурий иҗра қиливатқанлиқи испатлап көрситилгән.

Уйғурлар арисида зор ғулғула қозғаватқан бу көрүнүшләрниң биридә, қәшқәрниң мәлум аһалиләр комитети тарқатқан буйруқму бар болуп, униңға шәһәрлик парткомниң олтурақлишиш муһитини түзәш тәлипигә асасән барлиқ өйләрдики гиләмләрниң еливетилиши, ухлайдиғанға кариват, олтуридиған сафа, тамақ йәйдиғанға үстәл орундуқ болуштәк шәрт бойичә бекитилгән, 3 йеңи өй җаһазлириниң 5-сентәбиргичә һазир болуши шәрт икәнлики йезилған. Бу уқтуруш, вақтида түзәтмигәнләрниң мәсулийити сүрүштә қилинидиғанлиқи һәққидә тәһдитлик җүмлә билән ахирлашқан.

Йәнә бир мәһәллә комитетниң 26-авғуст тарқатқан мунасивәтлик уқтуруши бу сиясәтниң мәҗбурий вә шиддәтлик елип бериливатқанлиқиниң испати болуп, униңда "һазирғичә гиләмни еливәтмигәнләр, өйгә сапа-саҗи қоймиғанлар тәләй синаш хиялида болмаңлар" дегәндәк сөзләр билән аммини ашкара агаһландурған.

Фәсибукта йеқинқи мәзгилләрдә бу уқтурушлар билән тәң йәнә, орундуқ, сафа қатарлиқ өй җаһазлири бесилған чоң йүк машинилириниң күрүнүшлири болуп буларниң қәшқәргә елип келингән өй җаһазлири икәнлики һәққидә хитайчә қисқичә чүшәндүрүш йезилған.

Хитай һөкүмити 2017‏-йилидин башлап уйғурларни кәң көләмлик тутқун қилип, милйондин артуқ уйғур вә башқа мусулманларни йиғивелиш лагерлириға қамаш билән бир вақитта, миллий услубидики қурулушларни, әнәниви услубта безәлгән өйләрни "радикаллиқниң ипадиси" дегән сәвәб билән чеқишқа башлиғаниди.

Пакистанлиқ ериниң йол меңиши билән 2019-йили, хитай

Чеграсидин чиқалиған вә һазир түркийәдә яшаватқан ақсулуқ бир уйғур аял, "3 ни йеңилаш" сияситиниң-2018-йилидин башлап ақсуда әвҗ алғанлиқини, ақсуниң мәлум йезисидики аписиниң хитай һөкүмитиниң буйруқи бойичә хитайчә өй җаһазлирини сетивелишқа мәҗбур болғанлиқи билдүрди. Униң ейтишичә, деһқан аилилири үчүн әң аддий вә әрзан өй җаһазлирини алғандиму 5 миң йүән әтрапида чиқим қилидиған болуп, буниң үчүн нурғун деһқанлар банкидин қәрз елишқа мәҗбур болғаникән.

Уйғурлар иҗтимаий таратқулардики инкасларда, хитайниң уйғурларниң мәдәнийитини йоқитишни мәқсәт қилған бу сияситиниң йәнә бир тәрәптин хитай содигәрлириниң сүпәтсиз кона маллирини уйғурларға сетип иқтисадий булаңчилиқ қилишиғиму пурсәт яритип бериватқанлиқини йезилған.

Машина-машиниларда җәнубтики йеза кәнтләргә йөткиливатқан өй җаһазлириниң келиш мәнбәсини сүрүштүрүш җәрянида, йәни үрүмчи өй җаһазлири топ сетиш базири мал йәткүзүш ишханисиға қилған телефонимизға җаваб бәргән хитай хадимниң җаваблири, әмәлийәттә хитайниң бу сияситиниң әксичә хитай өй җаһаз ширкәтлири вә содигәрлиригә пул тепиш пурсити яритип бәргәнликини, бир тәрәптин бу сиясәтниң көлими вә сүритиниң һәддидин ташқири тез икәнликини көрситип бәрди.

"бир йүрүш адәттики өй җаһазлирини заказ қилғанда қанчилик вақитта аилигә йәткүзүп берисиләр?" дәп сориған соалимизға у: "җоза орундуқ, сафа, кариватни дәватқан болсиңиз, тәйяр мал йоқ. Һәммә адәм еливатиду. Әмма 5-6 ай ичидә әвәтип берәләймиз, маллар чиңду қатарлиқ ичкиридин келиду" дәп җаваб бәрди. Униң чүшәндүрүшичә йеқинқи икки йилда мал йетишмәйватқан икән.

Илгири үрүмчидики чоң базар мәсчити, тумарис меһмансарайи қатарлиқ зор һәҗимлик қурулушларниң ич мимарлиқини қилған һазир түркийәдә кәспини давамлаштуруватқан мимарчи әнвәр әпәнди, бир қанчә әвлад изчил әнәниви услубтики нәқиш вә нәқиш оймиларни өй җаһазлирини қол селип ясап, уйғур қәдимий һүнәр-сәнитини сақлап кәлгән устамларниң бири. У хитай һөкүмитиниң мәҗбурий һалда уйғурларниң яшаш услубини йоқ қилишни билән тәң униңға мунасивәтлик һәр хил әнәниви қол һүнәрвәнчилик, безәкчилик кәсипләрниң тәң йоқ қилинидиғанлиқиға болған әндишилирини оттуриға қойди.

Бир қанчә қетим уйғур дияриға берип уйғурлар арисида яшиған лондондики уйғур мәдәниийити тәтқиатчиси рәчал харис ханим, өзиниң рәңдар вә гүзәлликкә толған уйғур өйлиридики, мол тарихий вә мәдәнийәт кәйпиятидин тәсрләнгәнликини, хитайниң нөвәттә уйғурларниң өйлиридики бу пәрқлиқ алаһидиликләрни өзгәртиштики һәқиқий мәқситиниң уйғурларниң мәдәнийәт вә тарихий мираслирини көздин йоқитиш икәнликини оттуриға қоюп, мундақ деди:

"мени һәммидин азаблайдиғини, уйғурларниң супилирини чеқип ташлашқа мәҗбур болуватқанлиқи, нурғун гүзәл хатирилирим шу уйғурларниң супилирида өткүзгән күнлирим иди. Супа уйғур аилилиридә интайин ишлитилишчан, алаһидә меһманлар башлинидиған, балилар ойнайдиған, аилә әзалири гүзәл вақитлирини биллә өткүзидиған җай, у уйғурларниң меһмандостлуқини, дастихан мәдәнийитини намаян қилидиған сеһри күчкә игә, буларға әгишип йәнә көрпә-йикәндаз, гиләм, текйи дегәндәк гүзәл мәдәнийәт өрп-адәт боюмлириму ишлитилиштин қелип, йоқ қилиниду. Бу мени толиму әндишиләндүрмәктә".

Рәчал харс ханим бу сиясәтниң уйғурларниң иҗтимаий турмуши вә адәтлиригә бузғунчилиқ қилидиғанлиқи һәққидә йәнә мундақ дәп тәкитлиди:

"мән хитайниң заманивилаштуруш дегән нам астида елип бериватқан бу сияситини һәргиз қобул қилғили болмайду. Пәқәт хитай болуп яшашқа мәҗбурлаштин башқа нәрсә әмәс, уйғурларниң өй тутуп мәдәнийити интайин заманиви вә модерин дәп қараймән. Уйғурларниң өй ичидики бу кичик нәрсиләр интайин муһим, уларниң һәммиси уйғурларниң шәхси һаятиға мунасивәтлик һәмдә уларниң өзгичә йемәк-ичмәк, өрп-адәтлиригә маслашқан буюмлар, биз хитайниң пүткүл уйғур җәмийитиниң қурулмисини, өй имарәт ташқи көрүнүшлирини мәҗбурий өзгәртипла қалмай һәтта аилиләргичә кирип уйғурларни хитайлаштурушқа урунуватқанлиқини көрүватимиз. Буни нурғунлиған тәтқиқатчилар оттуриға қоюватқан, ирқий қирғинчилиқниң бирқисми болған мәдәнийәт қирғинчилиқи дәп ишәнч билән ейталаймән".

• Принт
• Һәмбәһр
• Әвәтиш

Барлиқ пикир - баянларни көрүш.

• Бүгүнки аңлитиш
• Илгирики аңлитишлар