Ezerbeyjan parlamént ezasi jawanshir feyziyéf: “Uyghurlargha barliq türkiy döletler we xelqler yardem qilishi kérek”
2021.10.13
Yéqinda enqerediki Uyghur tetqiqat instituti teripidin Uyghurchigha terjime qilip, neshr qildurulghan “Türk döletliri ittipaqi” namliq kitabning aptori, ezerbeyjan parlamént ezasi, yawropa ittipaqi dostluq komitétining re'isi jawanshir feyziyéf ependi bilen türk döletliri ittipaqi we Uyghur mesilisi toghrisida söhbet élip barduq.
“Hörmetlik parlamént ezasi siz kitabingizda ‛türk döletliri ittipaqi‚ qurulush kéreklikini, buning siyasiy, iqtisadiy we medeniyet jehettin türkiy jumhuriyetliri we türkiy xelqler üchün paydiliq ikenlikini otturigha qoyupsiz? siz ilgiri sürüwatqan ‛türk döletliri ittipaq‚ qurulsa, Uyghurlargha néme paydisi bolidu” ? dégen so'alimizgha u, mundaq jawab berdi: “Biz ilgiri sürüwatqan türk döletliri ittipaqi emelge ashsa, musteqilliqqa érishelmigen türkiy xelqler üchün bir tayanch bolidu. Bügün xitayning qol astidiki Uyghuristanda turuwatqan Uyghur qérindashlirimiz bolsun, meyli iraq, iran we süriyede yashawatqan türkiy xelqler bolsun éghir weziyette qalghanda muraji'et qilidighan bir yer yoq. Elwette türkiye, ezerbeyjan we qazaqistan'gha oxshash döletlerge iltimas qilsa bolidu, lékin bu döletlerning Uyghur siyasiti yoq, xitaygha qarshi tesirimu yoq. Shunga bu mesililerni hel qilishning charisini tapalmaywatimiz. Eger türk döletliri ittipaqi qurulsa iran, rusiye, xitay, iraq we süriye qatarliq döletlerde yashawatqan türkiy xelqlerning mesililirini hel qilishta, ular turuwatqan döletlerge téximu küchlük tesir körsiteleymiz. Shundaqla ularning turuwatqan döletliride kishilik heq we hoquqigha ige yashishigha we musteqilliqqa érishishige yardem qilalaymiz”.
Jawanshir feyziyéf ependi, “Uyghurlarning hazirqi weziyitige qandaq qaraysiz?” dégen so'alimizgha mundaq jawab berdi: “Uyghuristandiki qérindashlirimizning hazirqi éghir weziyiti könglimizni bekla yérim qilmaqta. Rusiye fédératsiyeside, moldawiyede turuwatqan türkiy xelqlermu bésim astida, emma Uyghur qérindashlirimiz uchrawatqandek éghir emes. Uyghurlar tarixta dölet qurghan, qedimiy dölet en'enisige ige millet. Uyghuristanning xitay teripidin bésiwélinishi, dölet en'enilirining, milliy kimliklirining yoqitilishi dunyadiki barliq türkiy xelqlerni qayghugha chömdürüshi kérek”.
U: “Siz Uyghurlarning bügünki éghir weziyitige barliq türkiy xelqlerning qayghugha chömüshi kéreklikini dep öttingiz, bundaq weziyette musteqil türkiy döletliri néme qilishi kérek?” dégen so'alimizgha u, mundaq jawab berdi: “Uyghurlarning bundaq ehwalgha chüshüp qélishining tarixiy we siyasiy sewebliri mewjuttur. Weziyet dawamliq özgirip turidu. Bu özgirish jeryanida bezi lidérlirining xataliqliri bir milletni éghir weziyette qoyushi mumkin. Uyghur tarixidimu bundaq xataliqlar köp sadir bolghan iken. Hazir xitay döliti Uyghurlarning dölet en'enisi yoqitilish bilenla qalmastin ularning medeniyiti we milliy kimlikinimu yoqitishqa tirishiwatidu. Xitayning bu siyasiti nahayiti xeterlik bolup, bu bir milletning yoq bolushi dégen bolidu. Bu Uyghuristandiki türkiy milletlerni tarix sehnisidin yoq qilish dégenlik bolidu. Shunga dunyadiki barliq türkiy döletler we türkiy xelqler Uyghurlarning hazirqi éghir weziyitige qarap turmasliqi kérek. Bular Uyghurlargha küchining yétishiche yardem qilishi kérek. Uyghurlargha siyasiy, maddiy we meniwi jehettin yardem bérishi kérek”.
Jawanshir feyziyéf ependi Uyghur mesiliside qazaqistan bilen qirghizistan'gha téximu köp wezipe chüshidighanliqini bayan qilip mundaq dédi: “Xitayning qoshnisi bolghan qazaqistan bilen qirghizistanda köp sanda Uyghur nopusi bar. Bu döletler bilen Uyghurlar otturisidiki insaniy munasiwetmu nahayiti qoyuq. Bundaq turuqluq bu ikki döletning Uyghurlar mesiliside xitaygha tesir körsitelishi nahayiti qéyin. Shunga türkiy döletler ittipaqining qurulushi Uyghurlar üchünmu nahayiti paydiliq. Türk döletliri ittipaqining qurulushi peqet musteqil türkiy jumhuriyetliri üchünla emes, barliq éziliwatqan türkiy xelqliri üchünmu nijat yoli hésablinidu. Yersharilishiwatqan dunyada öz menpe'etlirimizni, yeni türkiy xelqlerning menpe'etini qoghdash üchün türk döletliri ittipaqini qurush muhim dep oylaymen. Men Uyghurchigha terjime qilin'ghan kitabimdimu bularni otturigha qoydum”.
Jawanshir feyziyéf 1963-yili tughulghan bolup, 1991-yili ezerbeyjan til uniwérsitétida firansuz we in'gliz tili kespini püttürgen. U, 2009-yili ezerbeyjan penler akadémiyeside pelsepe penliri boyiche doktorluq unwanini alghan. Uning “Türk döletliri ittipaqi” namliq kitabi köp tilgha terjime qilin'ghan. U, 2007-yilidin buyan ezerbeyjan parlaméntida yawropa ittipaqi dostluq komitétining re'islik wezipisini ötimekte. Uning “Türk döletliri ittipaqi” namliq kitabini Uyghur tetqiqat instituti mutexessisliridin abdul'eziz aqhun ependi Uyghur tiligha terjime qilip neshr qildurghan.