Ölüm jazasidin qutulghan sodiger abdughappar abdurusul ghuljada qaytidin tutup kétilgen

Muxbirimiz gülchéhre
2021.07.14
abdughappar-abdurusul-lager.jpg Xitayning chet ellerge teshwiqat élip baridighan taratqusi CGTN da abdughappar abdurusul ependini sözletken körünüsh. 2020-Yili 4-mart.
RFA/Gülchéhre

Bu yil 45 yashqa kirgen abdughappar abdurusul ghulja qaradöng yéza bayköl mehellisidin. U qazaqstan bilen ghulja arisida import-éksport tijariti qilip ronaq tapqan tijaretchi bolup, 4 balining atisi.

Radiyomiz ilgiri uning chet eldiki akisi, yéqin aghine-dostliri we qoshniliridin igiligen uchurlargha asasen, abdughapparning 2018-yili yazda “Tarqaq hej qilghan”, “Bajdin qachqan” dégendek töhmetler bilen xitay saqchi tarmaqliri teripidin tutup kétilgenliki we ikki-uch ay ichidila “Yépiq sot” échilip, ölüm jazasigha höküm qilin'ghanliqki qatarliq melumatlarni anglatqan idi.

Yéqinqi mezgillerdin buyan radiyomizgha xitay da'irilirining Uyghur diyarida lagérdin chiqqanlarni qaytidin tutup kétiwatqanliqi heqqide bir qisim toluqsiz uchurlar kelmekte. Abdughappar abdurusulning hazir bélgiyede yashawatqan öz akisi abdusattar ependi, xitay hökümiti teripidin ölümge buyrulghan inisining xewiri radiyomizda élan qilinip üzün ötmeyla inisining qoyup bérilgenlikini, emma uning buningdin ikki ay ilgiri qaytidin yene tutup kétilgenlikini bildürdi. U yene 2020-yili martta xitayning chet ellerge teshwiqat élip baridighan taratqusi CGTN da inisining ölüm jazasigha höküm qilin'ghanliqini inkar qilip sözlitilgenlikinimu bildürdi.

Abdusattar abdurusul ependining bildürüshiche, 2018-yilida uning abdughappardin bashqa tijaret qiliwatqan aka-inilirining hemmisi we abdughapparning 19 yashliq oghlimu türkiyide oqughanliqi seweblik tutqun qilin'ghan hemde lagérgha qamalghan. Bu jemetining bir qanche yüz milyon dollardin artuq muqim mülki, shirket we öyliri musadire qilin'ghan. 2020-Yili u lagérgha qamalghan inilirini we jiyeniningmu qoyup bérilgenlikini qazaqstandin ghuljagha bérip kélip turghan tijari shérikliri arqiliq xewer tapqan.

Abdusattar hajim wédiyodin inisining téxi hayat ikenlikini körüp xoshal bolghan bolsimu, uning yene qayta tutulghanliqidin zor endishge patqanliqini bildürdi.

Abdughappar hajim olturushluq qara döng yéza bayköl mehelle komitétige téléfonimiz ulandi. Mezkur mehelle komitétining ish béjirish zalidin téléfonni alghan xitay xadim, abdughappar abdushükürning mushu mehellide olturushluq kishi ikenlikini ret qilmidi. Biz uning qachan we néme üchün qayta tutulghanliqini sorighinimizda, u “Buni bilmeymen, bu ishlargha yéziliq hökümet jawab béreleydu,” dep, téléfonni qaridong yéziliq hökümet siyasiy-qanun ishxanisigha ulap berdi.

Muxbir: baykölde olturushluq abdughappar abdurusul 2018-yili ölüm jazasigha buyrulghan iken, kéyin némishqa qoyup bérilgenliki heqqidiki sot hökümi yaki qanuniy höjjet silerge yetküzülgenmu, qarap baqsingiz?

Xitay xadim: höküm élan qilin'ghuchining ismi néme'

Muxbir: abdughappar abdurusul, aykölde olturushluq, bu yil 45 yap etrapida.

Xitay xadim: merkezlik terbiyeleshtin kéyin ghulja ottura sottin jazagha höküm qiliniptiken, kéyin höküm özgertilip qoyup bériliptughu. Hökümname a'ilisige bérilidu, adette shuningda yéziqliq. Teptishmu a'ilisige bildüridu. Hökümnamini adette oblastliq edliye yaki sotning toridin tapalaysiz.

Muxbir: uning bu nöwet yene néme sewebtin tutulghanliqini bilemsiz?

Xitay xadim: uni men bilmeymen, buni saqchidin sorang.

Muxbir: ikki ay ilgiri lagérdin qoyup bérilgenlerni yene qayta tutup kétiptu, buning sewebini bilemsiz?

Xi'aty xadim: men qandaq biley? buni saqchidin sorang, qarang, mehelle saqchixanisidin tutulghan bolsa, tutup turush ornigha yaki qayta terbiyelesh merkizige élip kétilgen bolidu. Eger sheherlik saqchi yaki oblastning tutqan bolsa, türmige élip ketken bolidu. Qalghinini shulardin sorang.

Biz abdughapparning qayta tutulush sewebi we hazirqi ehwalini éniqlash üchün ghulja sheherlik jama'et xewpsizlik idarisi, uttur sot we edliye tarmaqlirigha küp qétim téléfon qilghan bolsaqmu, emma urunushlirimiz netijisiz boldi.

Biz yene abdughappar hajimning akisi abdusattar hajimgha uning ghuljadiki a'ilisidikilirining xewirini yetküzüp kéliwatqan, hazir türkiyede turuwatqan abdughapparning aghinisi bilen alqilashtuq. U ismini ashkarilimasliq sherti bilen özining abdughapparning ehwalidin qorghastiki échiwétilgen bazardin ghuljigha téléfon qilish arqiliq bilgenlikini éytti.

Uning abdughapparning yéqinliridin anglishiche, abdughappar ölüm jazasidin qutulup bir mezgil öyige qoyup bérilgen bolsimu, bu yil 5-ayda qayta tutqun qilin'ghan. U ghuljada ronaq tapqan puldar aghiniliridin yalghuz abdughapparla emes, az digendimu 15 Uyghur sodiger aghinilirining tutqun qilin'ghanliqini bilgen. Ularning tijariti, mal bisati pütünley musadire qilin'ghan. Shu sewebtin u ghuljagha qaytmighan iken.

Xitayning 2016-yilining axiridin bashlan'ghan tutqunida közge körün'gen saxawetchi we karxanichilarning zor salmaqni igileydighanliqi melum bolmaqta. Tutqun qilin'ghan Uyghur sodigerlerning a'i'isi boyiche tutqun qilinip, mal bisatining musadire qilin'ghanliqi, beziliri qiyin-qistaq we soraq jeryanida, bezilirining lagér we türmilerde sirliq halda ölüp ketkenlikidek ehwallar ashkarilanmaqta.

Abdughappar abdurusul a'ilisi bir qanche ewladqiche ghulja bayköl mehellisining ghalibiyet yoli-14 kochisida olturup kelgen. Ular bu mehellige kona jemet bolup, abdughappar hajim 2013-2014 yilliri u öz xirajiti bilen bayköl mehelle meschitini saldurghan hemde bir qanche qétim hejge barghan iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.