Abduqadir damollamning qeshqerde tunji usuli jedid mektipini échishi (9)

19-Esirning axiriqi charikide qirim yérim arilidiki baghchesarayda yandurulghan jedidchilik herikitining parlaq mesh'ili uzun ötmeyla rus we xitay mustemlikisi astidiki türkistan tupraqlirining zulmetlik tünlirini yorutushqa bashlighan idi. Mana bu yoruqluq sherqiy türkistandiki baldur oyghan'ghan bir qisim serxillarda ijtima'iy islahat we zamaniwiy ma'arip arqiliq milletni qudret tapquzush ghayisini peyda qilghan idi. Abduqadir damollam ene ashu baldur oyghan'ghan serxillarning biri idi. U 1899-yili buxara medriseliridiki uzun'gha sozulghan oqush hayatini tamamlap qeshqerge qaytip kelgendin kéyin, milletni oyghitishning musheqqetlik yoligha atlinidu. Halbuki, eyni waqitta qeshqeriyede dawam qiliwatqan zulmetlik siyasiy we ijtima'iy shara'it, shundaqla xelqning wujudini chirmiwalghan jahalet uning bu ulughwar ghayilirini ré'allarshturushigha yol bermeydu. 1907-Yili abduqadir damollam türlük tosalghulargha qarimay qeshqerde yéngiche mektep échishqa tewekkül qilghan bolsimu, emma uning bu urunushi meghlubiyetke uchraydu. Proféssor alimjan inayetning tekitlishiche, shu qétim abduqadir damollam muti'essip ölimalarning mislisiz derijidiki bésimigha duch kélip, axiri özi achqan mektepni taqap wetenni waqitliq terk étishke we chet elge chiqip kétishke mejbur bolghan iken.

20-Esirning bashlirida sherqtiki nurghun ellerde, bolupmu musulmanlar dunyasida otturigha chiqqan herqandaq bir ijtima'iy islahat we tereqqiyat bedelsiz, qurbansiz hem shawqunsiz bolmighan idi. Baldur oyghan'ghan, mesh'el kötürgen yaki öz xelqige serke bolghan serxillarning köpinchisi büyük ghayiliri üchün hayati bilen bedel töligen idi. Amérikadiki yash Uyghur bilim ademliridin taran Uyghur ependi jahalet we siyasiy zulmet qaplighan eyni waqittiki qeshqerde abduqadir damollamgha oxshash baldur oyghan'ghan serxillarning intayin azliqini, yéngiliqqa we tereqqiyatqa qarshi muti'essip küchlerning köplikini, shundaqla xitay hakimiyiti teripidin kéliwatqan siyasiy bésimning küchlüklikini alahide tilgha alidu.

Yéngiliqqa we tereqqiyatqa bolghan qarshiliq qanchilik küchlük bolushidin qet'iynezer, yéngi dewrning upuq nuri kötürülgen 20-esirning bashlirida kona sistémining, qétip qalghan qimmet qarashlarning we zaman'gha layiqlashmighan petiwalarning dawamliq tirejep turuwélishi mumkin emes idi. 1905-Yilidiki rusiye burzhu'a inqilabidin kéyin türkistan tupraqliridiki usuli jedid mektepliri téz sür'ette rawajlinidu. Hetta ilgiriki yillarda "Usuli jedid haram" dep petiwa bérishken buxara ölimaliri dewrning özgirishi bilen "Usuli jedid wajib" dégen yéngi petiwani chiqiridu. 1911-Yilining axiri ghulja yoli arqiliq chet el ziyaritidin weten'ge qaytqan abduqadir damollam 1912-yilining bashlirida qeshqerde tunji usuli jedid mektipini muweppeqiyetlik halda achidu. Proféssor alimjan inayet ependi buningdiki seweblerni mundaq üch jehettin chüshendürüp ötidu.

Abduqadir damollam 1912-yili qeshqerde tunji usuli jedid mektipini achqan waqitlirida ghulja, chöchek qatarliq shimaldiki bir qisim sheherlerde usuli jedid mektepliri aliqachan 10 yildek tarixqa ige bolup qalghan idi. Yeni musabaylar 1900-yilining bashliridin bashlap chégra sheher ghuljada usuli jedid mektipini sinaqtin ötküzgen we muweppeqiyet qazan'ghan idi. Bu heqte pikir bayan qilghan taran Uyghur ependi yéngiche mekteplerning, bolupmu usuli jedid mekteplirining qedimiy sheher qeshqerde shimalgha qarighanda kéchikiprek échilishining tarixiy we ijtima'iy seweblirini izahlap ötti.

Yash tatar muxbiri noshirwan ya'ushéfning eyni waqitta sherqiy türkistanda turup "Shura", "Waqit" qatarliq tatar metbu'atlirigha ewetken maqale we xewerliridin melum bolushiche, qeshqerdiki tunji usuli jedid mektipi damolla abduqadir teripidin 1912-yili échilidu. Proféssor alimjan inayet ependi abduqadir damollamning bu mektepte shexsen özining ders ötkenlikini, oqutushta penniy dersler bilen diniy derslerning muwapiq türde tengshelgenlikini, oqutush métudi jehettin usuli sewtiye, yeni isma'il ghaspirali qirimda sinaq qilip muweppeqiyet qazan'ghan téz sawat chiqirish usulining qollinilghanliqini tekitleydu.

Shundaq qilip, 1912-yiligha kelgende qeshqer, kucha, yerken we xoten qatarliq sherqiy türkistanning jenubidiki sheherlerde usuli jedid mektepliri échilishqa bashlaydu. Bolupmu abduqadir damollamning qeshqerde usuli jedid mektipini muweppeqiyetlik échishi sherqiy türkistanning eyni waqittiki ma'arip tereqqiyatida zor weqe bolidu. Taran Uyghur ependi sherqiy türkistanda qeshqer, gherbiy türkistanda buxaraning ottura asiyadiki eng qedimiy islam merkezliri bolushigha qarimay bu ikki sheherde usuli jedid mekteplirining bashqa jaylargha qarighanda kéyinrek échilghanliqini, bundaq bolushining özige xas tarixiy we ijtima'iy sewebliri barliqini eskertip ötti.

(Dawami bar)

Buni bésish arqiliq, pikringizni yézing

• Print
• Hembehr
• Ewetish

Barliq pikir - bayanlarni körüsh.

• Bügünki anglitish
• Ilgiriki anglitishlar