2024-yili 14-awghust küni, sherqiy türkistan ölimalar birlikining uyushturushi bilen «iz qaldurghan ölimalirimiz» namliq pirogramma astida, meripetperwer dini alim abduqadir damollam wapatining 100 yilliqini xatirilep ilmiy muhakime yighini ötküzüldi.
muhakime yighinida, sherqiy türkistan ölimalar birliki tetqiqat bölümining mesuli muhemmed yüsüp qarihajim «abduqadir damollamning hayati we sherqiy türkistan xelqige qaldurghan tesiratliri», sherqiy türkistan ölimalar birliki re'isi doktor alimjan bughda «abduqadir damollamning jeddichilik herikiti we uning sherqiy türkistan siyasiy sahesige körsetken tesiri», sutuq bughraxan ilim we medeniyet wexpisi telim-terbiye ishliri mudiri alimjan sabirli, «abduqadir damollamning terbiye métudi we sherqiy türkistan telim-terbiye sahesige körsetken tesiri», dégen témilarda ilmiy doklat berdi.
muhakime yighinida söz qilghan doktor alimjan bughda, merhum abduqadir damollamning eyni waqitta xelqni gheplettin oyghitish, zulumgha qarshi turush, xelqning telim-terbiye ishlirida islahat élip bérip, yéngi meripetchilik métodi bilen ewladlarni terbiyelesh qatarliq ishlarda uyghur xelqige chongqur tesir körsetkenlikini bayan qildi.
doktor alimjan bughda sözide yene, uyghurlarning merhum abduqadir damollamning suyiqestke uchrighanliqidin sawaq élip öz alimlirigha ige chiqishining muhimliqini tekitlidi.
muhakime yighinida aldi bilen söz qilghan ustaz muhemmed yüsüp qarihajim, merhum abduqadir damollam toghrisida teyyarlighan ilmiy doklatini oqup ötti. u, mundaq dédi: «ot yürek alim abduqadir damollam 20-esirdiki büyük islahatchila emes, belki sherqiy türkistan tarixida alahide muhim orun tutidighan shexstur. chünki, damollam bashlighan yéngi ma'arip sayiside diyarimizdiki mektep-medriseler koniliqqa, qalaqliqqa, qarangghuluqqa ‹xeyr xosh› dégen we awam xelqning dinni öginish yoli alahide ongaylashqanidi. abduqadir damollam sherqiy türkistanda esirlerdin béri qalaqliq we jahalet ichide qalghan mektep-medriselerning dersliklirini ösmürlerning sewiyesige we zamanning teqezzasigha munasip halda uyghurche tüzüp chiqish, dersliklerge uyghur tili, quran oqush qa'idisi, matématika we tenterbiye qatarliq türlerni kirgüzüp yéngiche ilghar ma'aripni berpa qilish arqiliq dewr bölgüch islahat élip barghan shexstur. abduqadir damollam yene ana tilida eser yézish arqiliq esirlerdin béri dawamliship kelgen kona adetni örüp tashlap, kéyinkilerge parlaq yol échip bérish arqiliq ulugh bowimiz yüsüp xas hajipning iradisige warisliq qilghan ülgilik zattur. chünki burunqi uyghur ölimaliri eserlirini erebche yaki parsche yazidighan bolup, shu zamanlarning teqezzasi boyiche erebche yaki parsche bolmighan eserler eser hésablanmaydighan derijide idi. shu sewebtin uyghurche yézilghan eserler yoqning ornida idi».
muhemmed yüsüp qarihajim, merhum abduqadir damollamning hayati toghrisida toxtilip mundaq dédi: «abduqadir damollam 1862-yili atushning meshhet yézisida tughulghan bolup, baliliq we ösmürlük yillirini öz yurtidiki mekteplerde oqush bilen ötküzgen, uningdin kéyin qeshqer we buxara medriseliride ilim tehsil qilghan, andin sherqiy türkistanda xelqni ilim-meripet bilen aqartish, wetenni qutquzush yolida barliq eqil-parasitini we küch-quwwitini milliy ma'aripni islah qilip, yéngiche oqutush üchün serp qilghan we bu yolgha hayatini atighan bir shexstur».
u, abduqadir damollamning wetenperwer bir shexs ikenlikini tekitlep mundaq dédi: «büyük islahatchi alim abduqadir damollamning talanti, köp qirliq iqtidari buxarada oquwatqan mezgilidila otturigha chiqqan bolup, ustazliri we sawaqdashliri uninggha qayil bolghan we uning mol bilim hasil qilghanliqigha shahit bolghanidi. shu sewebtin damollam buxaradiki özi oqughan medrisede muderrislikke teklip qilinghan. emma damollam öz xelqini gheplet uyqusidin oyghitip, ularning dillirigha ilim-meripet köchetlirini tikish meqsiti bilen öz yurtigha qaytishni qarar qilghan».
muhemmed yüsüp qarihajim ilmiy maqaliside yene abduqadir damollamning xelqni oyghitish jehette élip barghan heriketliri toghrisida toxtilip mundaq dédi: «abduqadir damollam eserliri, nutuqliri we dersliri arqiliq hemishe xelqni gheplet uyqusidin oyghitishqa tirishatti, hetta taliplirigha buyrup, teshwiqat waraqchilirini tarqitatti. u teshwiqat waraqchilirida mundaq otluq xitablar bar idi: ‹. . bu dewr ilim meripet dewridur, jahalet we nadanliq dewri emestur. se'iy we gheyret waqtidur, susluq-bikarchiliq dewri emestur. bashqa xelqler ilim-meripet kökide uchmaqta, su tektide üzmekte. bizler bolsaq téxiche gheplet uyqusida uxlawatimiz. uyqu _ ölümning muqeddimisidur. bu terzde dawamliq uxlimaq zawalliq we halaket démektur. uyqudin bidar bolayli, hélihem waqit we purset bardur».
muhakime yighinida söz qilghan sutuq bughraxan ilim we medeniyet wexpisi telim-terbiye ishliri mudiri alimjan sabirli, «abduqadir damollamning terbiye métodi we sherqiy türkistan telim-terbiye sahesige körsetken tesiri», dégen téma söz qilip, abduqadir damollamning qeshqerni merkez qilghan halda jeddichilik mekteplirini achqanliqi, xanliq medrisesi, héytgah medrisesi qatarliq bir qanche medriselerde ustaz bolup ders ötüsh jeryanida, oqughuchilarning dersliklerni asan chüshinishi üchün ereb we pars tilliridiki derslerni uyghurchigha terjime qilip ögetkenliki, uyghur edebiy tilida eser yézishni omumlashturghanliqi, hésab, edebiyat qatarliq her sahede kitab yézip mektep we medriselerde derslik qilip ögetkenlikidin ibaret ma'arip sahesige nurghun töhpilerni qoshqanliqini tekitlidi.
tarixiy menbelerde we batur rozi, xéwir tömür qatarliq uyghur ziyaliylirining abduqadir damollam heqqidiki eserliride qeyt qilinishiche, uyghur xelqining büyük alimi, köpligen pelsepiwi, til we edebiyat hem exlaq eserlirining aptori, diniy we milliy islahatchi, meripetperwer zat abduqadir damollamning ma'arip aqartish we islahat herikiti yang zéngshin bashchiliqidiki xitay militaristlar hökümranlirini qattiq qarshiliqi we tosqunluqigha uchrighan. mustebit yang zéngshin abduqadir damollamning mekteplirini taqiwetken. u, 1924-yili 14-awghust küni hazirghiche siri échilmighan mexpiy pilan bilen öz öyide pichaqlap öltürüwétilgen bolup, abduqadir damollamning öltürülüshi uyghur élining ichi sirtida küchlük tesir qozghighan bolup, uyghurlar 100 yildin buyan merhumni özining büyük alimi süpitide yad etmekte.