Abduqadir tok: “Uyghurlarning musteqilliq telipi hem Uyghurlar hem xitaylar üchünmu eng adil hel qilish usulidur”

Ixtiyariy muxbirimiz azigh
2021.03.05
Abduqadir tok: “Uyghurlarning musteqilliq telipi hem Uyghurlar hem xitaylar üchünmu eng adil hel qilish usulidur” “Xelq'araliq qanunda öz teqdirini özi belgilesh we sherqi türkistan” namliq doklatni teyyarlighan tetqiqatchi abduqadir tok ependi. 2021-Yili mart, turkiye.
RFA/Azigh

Kishilik hoquq we höriyet insaniy yardem fondi (IHH)ning tarmiqidiki insaniy we ijtima'iy tetqiqat merkizi(insamer) Uyghur mesilisini chöridigen asasta doklat teyyarlap kéliwatqan bolup, bu yil teyyarlan'ghan “Xelq'araliq qanunda öz teqdirini özi belgilesh we sherqi türkistan” namliq doklat kishilerning alahide qiziqishini qozghighan.

Xelq'araliq teshkilatlar we kishilik hoquq pa'aliyetchiliri Uyghur rayonidiki yerlik xelqlerning öz teqdirini özi belgilesh hoquqining kapaletke ige qilinishning zörürlükini tekitlep kéliwatqan bolup, muhajirettiki Uyghur teshkilatlirining siyasiy pa'aliyetlirimu mezkur rayondiki xelqlerning öz teqdirini özi belgilesh hoquqini qolgha keltürüshke merkezleshkenliki ilgiri sürülüp kelmekte.

Biz bu munasiwet bilen mezkur doklatni teyyarlighan tetqiqatchi abduqadir tok ependini ziyaret qilduq. Abduqadir tok ependi xitayning aptonomiye hoquqining rayonda emeliylishishige yol quyulmasliqining sewebi heqqide toxtilip mundaq deydu: “Xitay sherqi türkistanda yashaydighan türklerni ezeli we ebediy tehdit dep qaraydu. Xitay musteqilliq tuyghusining Uyghurlarning rohigha singgenlikini éniq bilidu. Xitay ularning medeniyiti, örp-aditi we dini étiqadidin waz kechmeydighanliqini bilidu. Xitay türkiy qowmlarning musteqil halda öz-özini intayin yaxshi bashquralaydighanliqini bilidu. Xitay qanunda belgilen'gen erkinliklerni Uyghurlargha berginide, özining meghlup bolidighanliqini bilidu. Shunga téximu köp menpe'et üchün Uyghurlargha öz qanunida belgilen'gen heq we hoquqlarni bermeywatidu. Bizning ghayimiz musteqil sherqiy türkistan jumhuriyitini yéngidin qurulushigha destek bolush.”

Xitayning Uyghur we bashqa étnik guruppilargha élip bériwatqan irqiy qirghinchiliq siyasiti xelq'ara jem'iyet teripidin qattiq tenqid qiliniwatqan bolup, rayondiki qirghinchiliq we kishilik hoquq depsendichilikini qandaq hel qilish mesilisi jiddi küntertipke kelmekte. Közetküchiler öz teqdirini özi belgilesh hoquqini kapaletke ige qilish, rayondiki murekkepleshken weziyetni hel qilishning eng adil chiqish yoli, dep qarimaqta.

Abduqadir tok ependim bu heqte toxtilip mundaq dédi: “Uyghurlar xelq'araliq qanunlarda belgilen'gen öz teqdirini özi belgilesh heqqidin hem xelq'arada hem yerlik siyasette mehrum qilin'ghan. Xitay chégrasi ichide hel qilinmighan Uyghurlarning musteqilliq telipi we buni ishqa ashurush, hem Uyghurlar üchün, hem xitay üchünmu eng adil hel qilish usuli, dep qaraymen.”

Adwokat tolga tütünji xelq'araliq hoquq we xelq'araliq teshkilatlarning Uyghur rayonidiki qirghinchiliqqa qarshi jawabkarliqi we öz teqdirini özi belgilesh hoquqini kapaletlendürüsh mes'uliyiti heqqide toxtilip, mundaq dédi:

“Xitay asasiy qanunidiki az sanliqlarni we kishilik hoquqni qoghdaydighan maddilarni peqet xelq'arada özini yaxshi körsitish üchünla qolliniwatidu. Xelq'araliq qanun'gha nisbeten milliy téritoriyelik aptonomiye rayonliri iqtisadiy, ijtima'iy we medeniyet jehettin özini özi idare qilish hoquqigha ige. Xitay Uyghur rayonidiki memuriy qurulmilarning mewjutluqini ret qilmaqta, rayondiki mewjut sistémini kontrol qilish we öz küchini muqimlashturush meqsitide rayonda hakimiyet ornatqan. Yüz bériwatqan weqelerge nisbeten bezi dölettin inkas bildürüwatidu. Dunyaning herqaysi jaylirida yüz bériwatqan urush, ziddiyet we toqunushlarni birla küchning hel qilishi mumkin emes. Döletler xelq'araliq ziddiyetlerni hel qilish üchün birleshken döletler teshkilatigha oxshash xelq'araliq qurulushlarni qurup chiqti. Birleshken döletler teshkilatining asasiy meqsiti ziddiyetler toqunushqa aylinishtin burun hel qilish, toqunushqa aylan'ghan ziddiyetlerni bir terep qilish we toqunushlarning qaytidin yüz bérishining aldini élishtur. Yüz bériwatqan weqelerge nisbeten birleshken döletler teshkilatigha éghir mes'uliyet yüklinidu. Birleshken döletler teshkilati qattiqraq pozitsiye bildürüsh arqiliq mewjut weziyetni aktip halda közitip turushi kérek.”

Dunya Uyghur qurultiyi xitay ishliri komitétining mudiri ilshat hesen ependi ziyaritimizni qobul qilip, öz teqdirini özi belgilesh hoquqining Uyghur mesilisini hel qilishtiki birdinbir chiqish yoli ikenlikini tekitlidi.

Xitay hökümiti démokratik küchler we rayonlardiki yerlik milletler bilen bolghan diyalog we hemkarliq yollirini pütünley tosuwetken bolup, perqliq étnik guruppilargha yürgüzgen siyasetlirining irqi qirghinchiliqqa qarap tereqqiy qilishi xitay tüzülmisining mustebit alahidiliki we uning qanuniyliqidin qattiq gumanlinishqa seweb bolmaqta.

Közetküchiler xitayda keng kölemlik siyasiy islahat élip bérilmighuche, démokratik heq-hoquq teleplirining xitay hökümiti teripidin dawamliq basturulidighanliqini otturigha qoyup kelmekte.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.