Tarixchi abliz orxunni ürümchi saqchiliri béyjingdin tutup kélip, qumul saqchilirigha ötküzüp bergen

Muxbirimiz shöhret hoshur
2021.12.22
Abliz-Orhun-resim-2.jpg Tarixchi abliz orxun (soldin 2-kishi) shinjang uniwérsitéti edebiyat fakultétidiki aspirant dostlirining ilmiy maqale yaqlash yighinida. 1996-Yil 6-ay, ürümchi.
Photo: RFA

Béyjingdiki milletler neshiriyati Uyghur bölümining tejribilik muherriri, tarixchi abliz orxunning üch yildin buyan tutqunda ikenliki delillen'gendin kéyin, muxmirimiz uning aqiwiti heqqide yenimu ilgiriligen halda ehwal éniqlidi. Netijide uning deslep ürümchi saqchiliri teripidin béyjingdin tutup kélin'genliki we bir “Yerlik délo” gha chétishliq bolghanliqi üchün, qumul wilayetlik saqchi da'irilirige ötküzüp bérilgenliki aydinglashti. Abliz orxunning muhajirettiki oqurmenliridin biri, abliz orxunning chet ellik tetqiqatchilar bilen élip barghan tetqiqat türliri seweblik2010 ‏-yillardila xitay dölet xewpsizliki saqchiliri teripidin awarichiliqqa uchrashqa bashlighanliqini tilgha aldi.

Biz milletler neshiryati Uyghur bölümining aliy muherriri, tarixchi abliz orxunning nede tutup turuliwatqanliqi we uning késilgen yaki téxiche késilmigenlikini aydinglashturush üchün, Uyghur rayonidiki alaqidar idare-organlargha qaytidin téléfon qilduq. Ürümchi sheherlik saqchi idarisi dölet amanliq etritining bir xadimi, abliz orxunning yerliktiki, yeni qomuldiki bir délogha chétishliq ikenlikini tilgha aldi. U tutqunlarning qeyerdiki délogha chétishliq bolsa, shu yerde bir terep qilinidighanliqini ilgiri sürdi hemde abliz orxunning ürümchidin qumulgha yötkep kétilgenlikini ashkarilidi. Özining bir bölüm mes'uli ikenlikini eskertken bu xadim, abliz orxunning qumuldiki qaysiy qamaqxanigha yaki lagérgha yötkep kétilgenliki heqqide melumat bermidi. U yene abliz orxunning késilip bolghan yaki késilmigenliki heqqidimu melumat bermidi. Bu so'allarning “Dölet mexpiyetlikige a'iـt sezgür témilar” ikenlikini tekitligen bu xadim, resmiy bir xet alaqe bolmay turup, bu heqte melumat bérelmeydighanliqini eskertti.

Tordiki bir qisim matériyllardin melum bolushiche we muhajirettiki oqurmenlerdin hüsenjan ependining bayan qilishiche, abliz orxun xizmet dawamida yaponiye alimliri bilen birlikte “Chaghatayche mazar höjjetliri” namliq mexsus bir tetqiqat türini tamamlighan bolup, u mushu tetqiqat türi seweblik eyni yillarda xitay dölet xewpsizliki xadimlirining teqip we soraqlirigha duch kelgen iken. Abliz orxunning “Yerlik bir délogha chétilip qalghan” liqini “Bir bahane” dep körsetken hüsenjan ependi, uning tutulushining Uyghur millitining omumi teqdiri, bolupmu nöwette dawam qiliwatqan irqiy qirghinchiliq bilen biwaste munasiwetlik, dep qaraydu.

Uning déyishiche, abiz orxun kéyinki yillarda “‛shinjang tezkirechiliki‚ zhornilida élan qilin'ghan maqalilardin tallanma” namliq 6 tomluq yürüshlük kitabni we noshrwan ya'ushéwning “Alte sheher mektupliri” namliq kitabini neshirge teyyarlighan iken. Uningdin bashqa abliz orxun yene 1940-yillardiki sherqiy türkistan milliy inqilabining rehberliridin biri bolghan merhum seydulla seypullayupning eslimilirini retlep “Shinjang tezkirechiliki” zhurnilida élan qildurghan iken.

Yuqurida tarixchi abliz orxunning ürümchidiki saqchilar teripidin buningdin üch yil ilgiri béyjingdin tutup kélin'genliki we qumul saqchilirigha ötküzüp bérilgenliki heqqide anglitish berduq.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.