Doktor runi sténbérg: “Adalet we barawerlik bolmisa qandaqsige Uyghur we xitaylar inaq-ittipaq yashiyalaydu?”
2023.10.11

Xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan qattiq basturush siyasiti kishilik hoquq teshkilatliri we bir qisim démokratik döletler teripidin “Insaniyetke qarshi jinayet we irqiy qirghinchiliq” dep qattiq eyiblerge uchrawatqan mezgilde, xitay taratquliri Uyghurlar bilen xitaylarning inaq-ittipaq we bextiyar yashawatqanliqini pütün dunyagha teshwiq qilmaqta. Uyghur we xitay weziyitini közitiwatqan tetqiqatchilar we muhajirettiki Uyghurlar xitay hökümitining bu teshwiqatlarni özning qilmishlirini yoshurush we dunya jama'itidin yoshurush üchün élip bériwatqanliqini ilgiri sürmekte.
Yéqinda tiktok qatarliq xitay taratqulirida kompartiyening Uyghurlargha qaratqan siyasitini, Uyghur we xitaylarning dostluqini küyleydighan filim we widiyo teshwiqatliri köpeygen. Ju dérunggha oxshash milletler ittipaqliqi ülgilirini yasap chiqip özlirining siyasitining mahiyitini yoshurushqa urun'ghan. Tiktokta tarqalghan filimlarning biride xitayning bu xil teshwiqatliri mundaq chüshendürülgen:
“Ju dérung xotende tughulup chong bolghan. Ju dérung 2014-yilidin bashlap xoten shehiri jiya yézisi ittipaq kentining sékrétari. Uyghur tilini xoten shéwiside nahayiti rawan sözleydighan ju dérung milletler ittipaqliqini öz emeliyitide körsetti. Uning yétekchilikide milletler ittipaqliqi külliri poreklep échildi”.
Uyghur élide yashap öginish we tetqiqatlar bilen shughullinip yaxshi netijilerni qolgha keltürgen Uyghurshunas doktor runi sténbérg (Rune Stenberg) bu heqte toxtaldi. U mezkur sinning xitayning teshwiqati ikenlikini, uning emeliyetke uyghun emeslikini körsetti. U: “Biz ju dérungning ish izliri we xitayning ötken 10 yilliq siyasitige qaraydighan bolsaq, milletler ittipaqliqi yaxshilanmidi, barghanséri nacharlashti. Ju dérung milletler ittipaqliqigha töhpe qoshmastin, eksiche u milletler ittipaqliqigha zerbe berdi” dédi.
2017-Yilidin buyan ju dérunggha oxshashlar sékrétar bolghan Uyghur yézilirida nurghun Uyghur lagér we türmilerge solinip ikkinchi dunya urushidin kéyinki insaniyet dunyasida éghir paji'eler yüz berdi.
Lékin xitay bularni étirap qilmay, eksiche rayondiki güllep yashnawatqan menziriler, milletler ittipaqliqini teshwiq qilmaqta. “Shinjang géziti” 2023-yili 5-ayning 19-küni yuqiridiki xoten shehiri jiya yézisi ittipaq kenti heqqide mexsus xewer élan qilghan. Xewerde mundaq déyilgen: “Shinjangning xoten shehiri ittipaq kenti, yerlik hökümet we kishilerning jasariti we eqil-parasitige tayinip bipayan qumluqta qed kötürgen yéngi kent. 500 Din artuq a'ile we 1000 din artuq nopusi bar. Xitay, Uyghur we xuyzu (tungganlar) yashaydu. Nopusining %50 ni Uyghurlar teshkil qilidu. Ittipaq kentide, her millet ahaliliri bille yashap, bille ishlep, bille öginip, chongqur dostluq ornatti. Jiya kenti milletler ittipaqliqining yéngi ülgisige aylandi”.
Halbuki, jiya kentide tughulup chong bolghan hazir istanbulda yashawatqan abduwahap ependining déyishiche, ittipaq kentining esli ismi imamasim iken. Bir qedimiy Uyghur kenti iken. U: “Bu yerde 2014-yildin burun xitay yoq idi. Hökümet xitaylarni 2014-yili köchürüp keldi. Uyghurche bilgen ju dérungning kent bashliqi bolushi Uyghurlarning qelbini utush üchün. U Uyghurlargha wekillik qilmaydu, xitaygha we xitay hökümitige wekillik qilidu. Xitayning meqsiti Uyghurlarning zéminini tartiwélish we Uyghurlarni bu yerdin asta-asta yoq qilish” dédi.
Xoten kériyede tughulup chong bolghan, hazir muhajirette yashawatqan abdul'eziz beshtoghraq ependi bu heqte radiyomiz ziyaritini qobul qildi. Ju dérunggha oxshash Uyghurche bilgen xitaylarning xotendila emes qeshqerdimu kent we yézilargha bashliq qilip teyinligenlikini we bularning xitay hökümitining oyunchuqliri ikenlikini körsetti.
U: “Ju dérunggha oxshash Uyghurche bilidighan xitaylar bek az. Mutleq köp sandiki xitaylar Uyghurche bilmeydu we ögenmeydu. Lékin. Uyghurlarni xitayche öginishke mejburlawatidu. Hökümet ju dérunggha oxshash xitaylar arqiliq irqi qirghinchiliq siyasitini yürgüzidu” dédi.
Uning qarishiche, Uyghur tilida rawan sözleydighan ju dérungning Uyghurlargha chin yürikidin köyünidighan, Uyghurlarning insaniy we siyasiy hoquqlirini hörmet qilidighan kishi bolushi mumkin emes. Hetta shinjang Uyghur aptonom rayonluq xelq qurultiyi da'imiy komitétining sabiq mu'awin mudiri ju xeylun (朱海伦) mu Uyghur élide uzun yil turghan bolup, Uyghurchini yaxshi biletti. Emma u, xitayning 2017-yildin buyan Uyghur élide keng-kölemde yürgüzüwatqan tutqun (lagér) siyasitining layiheligüchisi dep bilin'gen.
2020-Yili amérika hökümiti ju xeylün qatarliq töt xitay emeldarigha irqiy qirghinchiliq bilen chétishliqi bolghanliqi üchün émbargo qoyghan. 2021-Yili yawropa ittipaqimu ju xeylün qatarliqlargha jaza yürgüzgenidi.