Adryan zénz bilen söhbet: “Uyghurlar duch kéliwatqan krizis we xitayning Uyghur siyasiti”

Muxbirimiz eziz
2020.10.13
Alim-Seytoff-Adrian-Zenz.jpeg Erkin asiya radi'osi Uyghur bölümining diréktori alim séytof ependi tetqiqatchi adryan zénz ependimni ziyaret qiliwatqan körünüsh. 2019-Yili 8-noyabir, washin'gton.
Photo: RFA

Adryan zénz dégen bu isim xitay kompartiyesige birnechche yildin buyan melum bolsimu, xitay axbarat wasitiliri héchqachan bu kishining maqale we eserlirige inkas qayturmay kelgenidi. Emma 2020-yilida adryan zénzning Uyghurlar duch kéliwatqan paji'eler ichidiki eng éghir bolghan mejburiy tughut kontrolluqi hemde buning Uyghurlarning kelgüsidiki hayat-mamatliqi üchün hel qilghuch rol oynaydighanliqi muhim nuqta bolghan zor hejimlik doklati élan qilin'ghandin kéyin xitay hökümiti buninggha sewri qilalmidi. Bolupmu Uyghurlar nöwette uchrawatqan kirizisni tashqi dunyaning “Irqiy qirghinchiliq” dep atishigha mushu doklatni maddiy asas bolghan, dep qarighan xitay hökümiti özlirining kontrolluqidiki herqaysi axbarat torigha bu kishining qanchilik “Bilimsiz” we “Tuturuqsiz” ikenlikini pash qilish wezipisini tapshurdi. Undaqta bu doklatta Uyghurlar uchrawatqan paji'elerning salmiqi qaysi derijide eks ettürülgen? uningda hazirqi ré'alliqning omumiy kartinisi qandaq teswirlen'gen?

Mushu xildiki so'allargha jawab élish meqsitide washin'gton shehiridiki “Miras fondi” ning tetqiqatchisi oliwiya énos yéqinda “Kommunizm qurbanliri xatire fondi” ning aliy tetqiqatchisi doktor adryan zénz bilen mexsus söhbetleshti. Oliwiya aldi bilen Uyghurlar diyaridiki paji'elerning zor tutqun we lagérlardin bashlan'ghanliqini, emma bu lagérlar heqqidiki barliq uchurlarning qattiq qamal qilinishi seweblik bu jaylarda zadi némilerning boluwatqanliqi xéli uzun'ghiche tashqi dunyagha namelum boluwatqanliqini, bu lagérlarning mewjutluqi hemde uningda yüz bériwatqan qebihliklerning adryan zénzning yéqinqi doklatida eks ettürülgenlikini sözlep kélip bu doklatta asasliqi qandaq yéngiliqlarning orun alghanliqini soridi.

Doktor adryan bu heqte söz qilip, doklatta eng muhimi nöwette Uyghurlarning nopusini mejburiy yosunda kontrol qilish tedbirlirining ijra qilinishi hemde buning netijiside Uyghur nopusining normal tughut yoli arqiliq éship méngishida ötken birnechche yilda körünerlik töwenlesh bolghanliqi gewdilendürülgenlikini bildürdi. Adryan zénzning qarishiche, Uyghur nopusining ötken birnechche yilda bu qeder aziyip kétishide milyonlighan Uyghurning lagérlargha qamilishi bir seweb bolghan bolsa téximu muhim bolghini bu jeryanda minglighan on minglighan ayallarning tughush nisbiti nöl yaki nöldin töwen bolghanliqi iken.

Oliwiya xanim bu heqte qayturup so'al qoyup, bu mesilining yéqindin buyan köpligen sorunlarda tekitliniwatqanliqini, shunga Uyghurlar duch kéliwatqan bu paji'eler heqqide bezilerning buni “Insaniyetke qarshi jinayet” dése yene bezilerning “Irqiy qirghinchiliq” dewatqanliqini eskertti. Shundaqla uningdin bu mesile heqqide qandaq qarashta ikenlikini soridi.

Doktor adryan bu mesililerning emeliyette alliqachan birleshken döletler teshkilati (b d t)ning alaqidar maddilirida éniq tebir bérilgen hadisiler ikenlikini, bolupmu melum bir guruppigha mensup kishilerni pütünley yaki qismen yoqitish qilmishining “Qirghinchiliq” dep qarilidighanliqini bildürdi. Adryanning qarishiche, hazir Uyghurlarning nopusi ene shu xil tebirge mas halda töwenlep mangghan. Bolupmu eng muhimi ötken birnechche yilda lagérlardiki milyonlighan kishilerning namelum sandiki we sewebtiki ölüm hadisilirige qoshulup, nopusning köpiyishidiki aldinqi shertlerdin bolghan a'ile birliki we a'ilining mewjutluqi buzup tashlan'ghan. U lagérlardin chiqqan nechche onlighan kishilerni ayrim-ayrim ziyaret qilish hemde xitay hökümiti tarqatqan höjjetlerni, jümlidin saqchi qobul qilish, hökümet statistikisi, iqtisad we nopusqa da'ir doklatlarni sélishturup chiqish arqiliq bu jaylardiki qebihliklerni deslepki qedemde xulasilep chiqqan. Emma bu waqitlarda xitay hökümitining “Bundaq lagér mewjut emes” dégen teshwiqati tüpeylidin ishlar téximu murekkepliship ketken.

Xitay hökümiti lagérlarni étirap qilmighan ehwalda uningdiki qebihliklerni téximu étirap qilmaydighanliqini tonup yetken adryan zénz buninggha bashqa bir nuqtidin yéqinlishishni qarar qilghan. U buning üchün xitay hökümitining “Qayta terbiyelesh” heqqide qandaq atalghularni qollinidighanliqigha diqqet qilghan. Andin xitay hökümiti qolliniwatqan atalghular asasida munasiwetlik höjjetlerni toplashqa kirishken. Buning bilen eng deslep bolup xitay hökümiti tarqatqan Uyghur ata-anilarning baliliridin juda boluwatqanliqi heqqidiki höjjetler uning diqqitini tartqan. Xitay hökümitining bu heqtiki teshwiqat matériyallirimu bu nuqtini yorutup bergen. Buning bilen b d t ning “Qirghinchiliq” heqqidiki tebirining birige chüshidighan bu xil judaliq téximu ashkara bolghan. Bolupmu xitay hökümitining “Ata-anilar qayta terbiye élish bilen aldirash bolup ketkende dölet ularning balilirini daril'étamlargha orunlashturup halidin xewer aldi” dégendek qurlar bu jehettiki ré'alliqni toluq eks ettürüp bergen.

Söhbette oliwiya xanim bu mesililer heqqide söz bolghanda xitay hökümitining yéqinqi mezgillerdiki adryan zénzgha qaritilghan “Söz hujumi” gha qandaqlarche bunche küchep kétiwatqanliqidin bekmu heyran bolghanliqni bildürdi. Adryan zénzning bildürüshiche, xitay hökümitining bu jehettiki mewqesi “Uyghur ayallirining mejburi tughmas qiliwétilishi” heqqidiki mezmunlarning ashkara bolushigha egiship biraqla özgergen. Chünki bu doklattin kéyin xelq'ara jama'et keskin halda xitayni qirghinchiliq jinayiti bilen eyibleshke bashlighan, yene beziler bolsa xitayning qishliq olimpik musabiqisi ötküzüsh salahiyitini bikar qilishni telep qilghan. Shuning bilen xitay hökümiti tézdin “Shinjang uniwérsitéti” ning bir xitay dotsénti namidin adryan zénzgha qarshi bir doklat teyyarlap chiqqan. Bu doklatta bolsa adryan otturigha qoyghan sanliq melumatlarni “Xata” yaki “Yalghan” déyish arqiliq uni yalghanchigha chiqarmaqchi bolghan. Lékin adryanning doklatida otturigha qoyulghan nurghunlighan “Nazuk” mesililerning, jümlidin Uyghur ayallirini mejburiy tughmas qiliwétish hadisisining xitay tewesidiki oqurmenlerge melum bolup qélishidin saqlinish üchün xitay proféssorning doklatida bu heqte bir éghizmu lam-jim démigen. Chünki ular mushu sewebtin xitay oqurmenliri diqqet qilip ketmigen bir nazuk mesilini ularning yadigha sélip qoyushni xalimighan.

Melum bolushiche, doktor adryan zénz xitay hökümitining özi heqqidiki bu töhmetlirige jawab teriqiside zor hejimlik bir maqale yézip chiqqan bolup, mushu birnechche künning ichide élan qilmaqchiken. Shuning bilen birge lagérlardiki we lagér sirtidiki ‍Uyghurlarning xitay re'isi shi jinping otturigha qoyghan “Bizning shinjang siyasitimiz zor ‍utuqlargha érishti. Biz buni qet'iy dawam qilimiz” dégen omumi yolyoruq astida qandaq qismetlerge duch kélishi heqqide téximu köp eserlerni yézish aldida iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.