Adriyan zénz xitayning Uyghurlarning köpiyishini pilanliq halda cheklewatqanliqini yene bir qétim ashkarilidi

Muxbirimiz irade
2020.10.20
Adrian-Zenz-guwahliq-dolet-mejlisi.jpg Amérika dölet mejliside échilghan “Xitaydiki siyasiy we diniy heqler depsendichiliki” témisidiki guwahliq bérish yighinida tonulghan mutexessis adr'an zénz ependi guwahliq bermekte. 2019-Yili 10-dékabir, washin'gton.
RFA/Eziz

Bu yil 6-ayda gérmaniyelik tetqiqatchi adriyan zénz “Hamilidarliqtin saqlinish, mejburiy tughut cheklesh: xitay kompartiyesining Uyghurlarning tughulush nisbitini kontrol qilish herikiti” namliq bir höjjetlik doklat élan qilip Uyghur élidiki tughut nisbiti we nopusning tebi'iy köpiyish nisbitining shiddetlik halda töwenligenlikini jümlidin xitayning Uyghurlargha qaratqan nopus cheklesh herikitining lagér qurulghan mezgillerde téximu ewjige chiqqanliqini ashkarilighanidi.

Adriyan zénz doklatida xitay hökümiti we bezi yerlik hökümetler özi élan qilghan höjjetler we istatéskilargha asaslinip turup, rayondiki Uyghur we bashqa az sanliq milletler olturaqlashqan jaylarning hemmiside nopusning tebi'iy éshish nisbitining 2014-yildiki 15% tin 2018-yilidiki 4% ke yetmeydighan sewiyege chüshkenliki, 2019-yili Uyghur rayonining jenubidiki üch wilayet, bir oblastta tughut yéshidiki ayallarning kem dégende 80% tige üzük sélip hamilidarliqtin saqlinish tedbiri élin'ghanliqini, Uyghur aptonom rayoni 2017-yildin burun xitaydiki tughush nisbiti eng yuqiri rayon bolsimu, 2017-yildin bashlap xitaydiki tughush nisbiti eng töwen rayon'gha aylan'ghanliqi ashkarilan'ghan. Eyni chaghda bu doklat Uyghurlargha qarita irqiy qirghinchiliq yürgüzülüwatqanliqining deslepki ispatliri süpitide zor xelq'araliq inkas qozghighanidi. 

Halbuki, bu yil 9-ayning 14-küni, shinjang uniwérsitétining dotsénti doktor lin fangféy adriyan zénizning yuqiridiki doklatigha qarshi bir doklat teyyarlap adriyan zénzning doklatidiki melumatlarning yalghanliqini ilgiri sürmekchi bolghan. Uning bu doklati yene xitayning chet'ellerge qaratqan teshwiqat aparati bolghan “Xitay yershari téliwiziye tori” yeni “CGTN” qatarliqlarda keng teshwiq qilin'ghan. Adriyan zénz 16-öktebir jüme küni uzun bir parche maqale arqiliq xitay dotsént lin'ge jawab qayturdi. 

Adriyan zénz “Shinjang uniwérsitétining dotsénti lin fangféy yazghan doklatqa bérilgen jawab” namliq bu doklatida aldi bilen xitay dotsént lin fangfiy yazghan maqalidiki bir qisim omumiy qurulmiliq xataliqlarni bahalap ötken. U linning doklatining tunji abzasining özini eyiblesh bilen bashlan'ghanliqigha diqqet tartqan. Lin fangfiy bu atalmish ilmiy doklatini adriyan zénizni amérika hökümitining qollishidiki, amérika tashqi ishlar ministiri mayk pompéyoning qollishidiki “Chékidin ashqan ong qanat guruhining ezasi” dep eyibligendin sirt, maqalisini adriyan zénzning “Alte yalghini” dégenni ispatlash asasida qurup chiqqaniken. Adriyan zénz bolsa buninggha qayturghan jawabida adette bir ilmiy maqalining bundaq uslub bilen bashlanmaydighanliqini, buning musteqil we terepsiz bolghan ilmiy maqalilerning formati emeslikini tekitligen. 

Amérikadiki Uyghur ziyaliysi élshat hesen ependi bu heqte toxtilip, xitayning adriyan zénizni herxil amallar bilen qarilashqa urunuwatqanliqini éytti. U lin fangfiy yazghan maqaliningmu ilmiy qimmiti yoqliqini éytti. 

Lin famililik xitay dotsént maqaliside yene, adriyan zénz öz doklatida menbe qilip körsetken we xitay hökümiti özi élan qilghan höjjet we sanliq melumatlar üstide toxtilishtin özini qachurghan we doklatning toluq nusxisinimu tilgha almighaniken. Adriyan zénz buningmu pakitni yoshurush we oqurmenlerni qesten qaymuqturush bolup hésablinidighanliqini éyqan. 

Melum bolushiche, bu maqalini yazghan lin famililik dotsént téxi 2018-yili dokturluq unwanini alghan bir yash tetqiqatchi bolup, uning doktorluq üchün yaqilighan maqalisidin bashqa, xelq'arada yaki xitay ichidiki tor betlerde birer parche ilmiy maqalisi yoq iken. Adriyan zénz yene, uning tetqiqat sahesining Uyghur élidiki nopus tetqiqati bilenmu alaqisi yoqliqini bayqighan. U mundaq dégen: “Lin fangfiy shinjang uniwérsitétida chet'el ijtima'iy nezeriyisi we ijtima'iy xizmet nezeriyiside ders sözleydighan bolup, uning nopus, pilanliq tughut yaki az sanliq millet qatarliq sahelerde körünerlik ilmiy tejribe toplighanliqi toghrisida héchqandaq alamet yoq.” 

Lin fangfiy maqaliside, adriyan zénzning Uyghur élidiki nopusning tebi'iy köpiyish sür'itide zor derijide töwenlesh boldi, dégen yekünige qarshi chiqqan. U Uyghur élidiki nopusning éshish sür'itining pütün xitay boyiche yuqiriliqini ilgiri sürüsh bilen birge, Uyghur élidiki tughulush nisbitining bu bir qanche yilda töwenlishidiki sewebni “Zamaniwilashturush we pilanliq tughut siyasitining qanunluq yolgha qoyulushi netijiside az sanliq millet ayallirining téximu köp baliliq bolush arzusining töwenlishidin kélip chiqqan” dep körsetken. Adriyan zénz bolsa xoten, qeshqer qatarliq jaylardiki yerlik hökümetler özi élan qilghan höjjetlerge asasen qet'iy ret qilghan. U mundaq dégen: “Shinjangdiki tughush nisbiti 2017-yildiki 15. 88Pirsenttin 2019-yili 8. 14 Pirsentke töwenligen. Nopusning tebi'iy éshish nisbiti bolsa 2017-yildiki 11. 40 Pirsentin 2019-yili 3. 69 Pirsentke töwenligen. Bundaq zor derijidiki chüshüsh hergizmu aliy ma'arip yaki turmushning özgirishi bilen munasiwetlik emes. Halbuki doklatimda tepsiliy bayan qilin'ghandek döletning keskin arilishishining netijisi. U keng kölemlik lagér sisitémisi we döletning az sanliq milletlerning köpiyishini azaytishtiki sistémiliq herikitining netijisi”. 

Chunki adriyan zénzning éytishiche, Uyghur élidiki bu yéqinqi bir qanche yildiki tughulush we tebi'iy nopusning éshish sür'itining töwenlishi sheher merkizide emes belki Uyghur yézilirida yüz bergen bolup, bu xitay ilgiri sürgendek zamaniwilishishning az tughushning sewebi emeslikini éniq chüshendürüp béridiken. 

Adriyan zénz jawab xaraktérliq maqaliside yene bir qétim nurghun pakitliq misallar arqiliq tughut nisbitining töwenlishige seweb bolghan amilning xitay hökümitining rayondiki keng kölemlik tutqun herikiti we Uyghur ayallirini mejburiy yosunda, tehdit bilen tughmas qilish herikitini intayin qattiq qolluq bilen ijra qilghanliqining netijisi ikenlikini tekitligen. U bolupmu xoten we qeshqerdin ibaret Uyghur nopusi eng zich jaylarda nopus cheklesh, tughmas qilish heriketlirining keskinlik bilen, pilan bilen élip bérilghanliqini xitay özi élan qilghan höjjetlerni misal keltürüp turup ispatlap bergen. Adriyan zénz Uyghur élide élip bérilghan hamildarliqtin saqlinish opératsiyesi sanining 2014-yildiki 3214 din 2018-yili 60 ming 440 ge köpeygenliki yeni ilgirikidin 18. 8 Hesse ashqanliqini, Uyghur élidiki ayallarning baliyatqusigha tughut cheklesh üchün ornitilidighan IUD üskünisining rayon'gha kirgüzülüsh nisbitining 80 pirsent örligenlikini pakitliri bilen otturigha qoyghan. Halbuki lin fangfiy isimlik dotsént maqaliside bu pakitni ret qilip, uni aran 8 pirsent, dep hésablighaniken. Mezkur xitay doktor yene maqaliside lagérlarni ret qilish ornigha uni radikallarni ongshaydighan merkez dep körsetken bolup adriyan zénz bu heqte mundaq dégen: “Lin shinjangning aq kitabidin neqil keltürüp turup, bu orunlarning peqet‚diniy ashqunluq‛ning tesirige uchrighan kishilerni islah qilishqa yardem béridighan‚terbiyelesh merkizi‛ikenlikini otturigha qoydi. Tilgha élishqa erziydighini, lin siyasetke xilapliq qilghanlarning qilmishining jazasi süpitide bu atalmish‚terbiyelesh merkez‛lirige ewetilidighanliqini inkar qilmaydu, peqetla bu orunlarning qanunluq we paydiliq ikenlikini ilgiri süridu”.

Adriyan zénzning éytishiche, meyli lin famililik dotsént bolsun we yaki xitay hökümiti élan qilghan bashqa tenqidiy maqaliliride bolsun hemmisi birdek, adriyan zénz maqali'isde ilgiri sürgen muhim pakitlarni talash-tartish qilishtin özini élip qachqan. Adriyan zénz bu noqtining muhimliqini tekitlep, “Eger xitay doklatimda azraq bir xataliq bayqighan bolsa, buninggha ching ésiliwélip hergizmu qoyuwetmigen bolatti” dégen. 

Andin qalsa, xitay yene pichan nahiyesi we xoten shehirige a'it pilanliq tughut körsetküchidiki yilliq tughut cheklesh nishani heqqidiki ispatlargha baha bermigen. Adriyanning éytishiche bu höjjetlerde “Uyghurlar köp olturaqlashqan yuqiridiki ikki rayonda, 2019-yili ayrim-ayrim halda “Tughut yéshidiki toy qilghan yéza ayallirining texminen % 14. 1 We % 34. 3 Ni tughmas qilish kérek” dep ochuq yézilghan bolsimu, lin maqaliside buni tilgha élipmu qoymighan. Bu xitay doktor yene, shinjang sehiye komititining tughut cheklesh xizmitige mexsus 1 milyard 500 milyon yüen xamchot ajratqanliqidin söz achmighan bolup, bu xamchot Uyghur yéziliridiki ayallarning beden tekshürtüshi, hamildarliqtin saqlinish üzüki saldurushi, bala chüshürüshi we hamilidarliqning aldini élish tedbirliri qatarliqlar üchün serp qilin'ghaniken. Emma ular bu pakitlargha izahat bérishtin özini élip qachqan. 

Adriyan zénz maqaliside yene, meyli lin bolsun we yaki bashqa tenqidiy maqalilerde bolsun xitay hökümitining 2018-yildin bashlap Uyghur élide keng türde omumlashqan “Tughut chekleshke xilapliq qilishni nölge chüshürüsh” dégen sözige baha bermigenlikini alahide tekitligen. Uning éytishiche, bu söz xitayning bashqa jaylirida we hetta Uyghur élining özidimu 2018-yilighiche ishlitilmigen söz bolup, “Tughut chekleshke xilapliq qilishni nölge chüshürüsh” 2018-we 2019-yilliri rayondiki bash pilanliq tughut nishanigha aylan'ghaniken. Bu yerdiki alahide keskin ehwal xoten wilayiti bolup, nopusi 2 milyon 530 ming bolghan bu rayonda 2019-yili tughut chekleshke xilap qilmishning 21 din éship ketmesliki buyruq qilin'ghaniken. 

Adriyan zénz yuqiridikilerni xulase qilip, axirida shinjang unwérsitétining dotsénti lin lin fangféy yazghan doklatni ilmiy eser dep bahalashqa bolmaydighanliqini éytqan we “Epsuski, men shuni yekünlep chiqtimki, linning doklati ijad'i'iy we adil halda méning doklatim yaki tehlilimning küchlük yaki ajiz tereplirini mulahize qilishni meqset qilmighan, belki uni pütünley inkar qilishqa urun'ghan. Uning doklati ilmiy teshwiqat namida neshir qilin'ghan murekkep bir teshwiqat xalas” dégen. 

Élshat hesen ependimu sözide lin fangfiy ilgiri sürgen atalmish sewebning put tirep turalmaydighanliqini éytti. U linning bu maqalisining ilmi'iy maqale emes, teshwiqat maqalisi ikenlikini éytti. 

Xitay hökümiti yuqiriqidek pakitlar asasida Uyghurlarning nöwettiki weziyiti heqqide doklat teyyarlawatqan tetqiqatchilarni we axbarat organlirining xizmetlirini ret qilishni izchil dawamlashturmaqta. Roytérsning xewiridin qarighanda, xitay tashqi ishlar bayanatchisi jaw lijiyen 16-séntebir küni amérikaning nopuzluq zhornalliridin “Iqtisadshunas” zhornili élan qilghan xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyasi'itini “Insaniyetke qarshi jinayet” dep bahalighan maqalinimu ret qilip, “Iqtisadshunas” zhornilini tenqid qilghan. Qiziqarliqi, “Iqtisadshunas” zhornili xitayning “Insaniyetke qarshi jinayet” qiliwatqanliqi heqqidiki yekünni tetqiqatchi adriyan zénz teminligen polattek pakitlargha tayinip turup chiqarghanidi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.