Afghanistandiki Uyghurlar: kochigha chiqsaq tirik öyge qaytip kélelemduq? bilmeymiz

Kabuldiki xamid karzay ayrodromidin 14-awghusttin bashlap amérika eskerliri we élip chiqip kétishke mohtaj kishiler künige nechche on ayropilan arqiliq afghanistandin yötkilishke bashlighanidi.

Amérika metbu'atliri we bashqa xelq'araliq axbarat wasitilirining kabuldin tarqitiwatqan xewerlirige qarighanda, axirqi chékindürüsh nöwetchi ayropilani 30-awghust düshenbe küni kabuldin ayrilghan'gha qeder 123mingdin artuq musapir toshup kétilgen.

Xewerlerde kabul ayrodromi talibanlarning kontrolluqigha ötken bügünki tarixiy kün, afghanistandiki talibanlardin ürkügen musapirlarning tallash hoquqining tügigenlikidin dérek béridiken.

Lékin afghanistanda taliban we xitayning qoshlap tehditide turuwatqan nechche yüzligen Uyghur a'ilisining barliqi we ularning weziyitining yenila jiddiy bir diqqet qozghimighanliqi melum bolmaqta.

Radiyomiz igiligen melumatlardin, talibanlar afghanistanni igiligendin buyanqi ikki hepte jeryanida, afghanistandiki Uyghurlarning özlirini afghanistandin amérika we bashqa xelq'araliq organlarning élip kétishini kéche-kündüz ümid qiliwatqanliqi melum idi.

Düshenbe kech afghanistandin ziyaritimizni qobul qilghan memet ependi, emdi kishilerning kabul ayrodromigha kirishige ruxset qilinmaydighanliqi uqturulghandin kéyin bu yerdiki Uyghurlarning ümidsizlikke patqanliqini bildürdi. Uning éytishiche, gerche bu Uyghur a'ililirining afghanistanda yashawatqinigha yérim esirdin ashqan bolsimu, ular afghanistan girazhdani turupmu yenila kimlik yaki pasportlirigha xitaydin kelgenliki heqqide belge qoyulghan bolghachqa talibanlar teripidin Uyghur ikenliki bayqilip qalghan teqdirde tutup xitaygha qayturulushtin hetta éghir jazagha uchrashtin ensirep öyide yoshurunup talagha chiqalmay olturmaqtiken.

“Öydin chiqmay olturup yeydighan nersilirimizmu tügep qaldi, emma nan alghili talagha chiqsaq, yene tirik qaytip kélelemduq, buni bir néme démek tes” deydu bixeterlikidin teshwishliniwatqan memet ependi.

Memet ependining bayan qilishiche, afghanistandiki Uyghurlar yenila talibanlarning puqralargha chéqilmaydighanliqi, pasport we bashqa döletlerge wizisi barlarning chiqip kétishige ruxset qilidighanliqini anglap yenila bir yol chiqishidin ümidliniwatqan bolsimu emma, hazirning özide bixeterlikidin endishilinip kochigha chiqalmighan bir halda, ularning chégra atlap yéqin etraptiki döletlerge chiqalishimu tes iken.

Afghanistan'gha ata-anisi bilen 1970-yillarda kichik waqtida köchüp kelgen hazir bala we newriliri bilen öz öyide talaghimu chiqishqa pétinalmaywatqan yene bir Uyghur ayal, özining 40 yilliq musapirliq hayatining afghanistandiki urush ichide ötkenlikini, balilirining bolsimu nedila bolmisun normal we tinch yashashtin behrimen bolup baqsiken dep, afghanistandin kétishni ümid qiliwatqanliqini, emma kimdin yardem sorashni bilmeywatqanliqini éytti.

Gerche talibanlar axbaratlargha: “Amérika meghlup boldi we millitimizge wakaliten biz dunyaning bashqa jayliri bilen yaxshi munasiwet ornitishni xalaymiz” dep jakarlighan we yene afghanistan puqralirigha qarita “Biz, erkinlikimiz, musteqilliqimiz we islam qimmet qarishimizni qoghdaymiz” dep wede bergen bolsimu, emma uning yene bir tereptin xitay bilen bolghan alahide hemkarliqliri Uyghurlarni heqiqetenmu endishige salghan.

Talibanlar chet'el küchlirining eng axirqi chékinishini tebriklewatqan peytlerde pakistanda qurulghan ömer Uyghur wexpisi chet'ellerdin, insan heqlirini qoghdash teshkilatliridin afghanistandiki Uyghurlargha yardem qilishni telep qilish xizmetlirini dawamlashturmaqta.

Ömer Uyghur wexpisining türkiyediki ish béjirgüchi xadimi abdul'eziz xeter we bésimlargha tewekkül qilip, özining afghanistanda qalghan a'ile ezaliri we u jaydiki Uyghurlargha insanperwerlik hem diplomatik qutquzush telep qilish üchün amal izdep kelmekte.

U amérikaning eng axirqi herbiy ayropilani kabulning hamit karzay xelq'ara ayrodromidin ayrilghanda, afghanistandiki Uyghurlarni derhal élip kétish ümidi yoqqa chiqqan bolsimu, lékin yenila bu Uyghurlargha siyasiy panahliq bérip, alahide musapirlar qatarida qobul qilishqa iltimas qilish üchün bir qanche xelq'araliq kishilik hoquq orunliri bilen alaqileshken. Melum bolushiche, gerche afghanistandin turup qutquzush telep qiliwatqan Uyghurlar hemmisi afghanistan puqrasi bolsimu, biraq köpinchisining qolida pasporti bolmasliqtek ré'alliq, deslepki qedemdila ularni tizimlash ishlirighimu riqabet yaratmaqtiken.

Nöwette Uyghurlar we bezi kishilik hoquq teshkilatliri, afghanistandiki Uyghurlar we shuninggha oxshash bashqa jaylarda xeterlik weziyette qalghan Uyghurlargha alahide musapirliq salahiyiti bérip, ularning xitaygha qayturulushining aldini élishqa chaqiriq qilip kelmekte.