Mutexessisler xitayning afghanistan istratégiyeside iqtisad, bixeterlik we gi'o-siyasi seweblerning barliqini tekitlimekte

Xitayning afghanistan'gha teyinligen yéngi bash elchisi jaw shin afghanistan taliban hökümiti bash ministiri muhemmed hesen axund bilen körüshken körünüsh. 2023-Yili 13-séntebir, kabul

Afghanistan hökümiti xelq'arada yitim qalghan bir mezgilde, xitay hökümitining taliban hakimiyiti teripidin béyjinggha ewetilgen bash elchisini resmiy kütüwélishi, shundaqla uzun ötmey xitay bilen afghanistan otturisida néfit we tebi'iy gaz échish qatarliq türler boyiche yéngi kélishimlerning imzalinishi bilen béyjing we kabulning munasiwiti yéngi bir dewrge qedem qoyghan idi. Mutexessisler, xitayning iqtisadiy, bixeterlik we gi'o-siyasi sewebler tüpeyli afghanistan bilen bu xil munasiwetni kücheytiwatqanliqini ilgiri sürmekte.

Amérika baydin hökümiti afghanistandin esker chékindürüp chiqqandin kéyin, taliban qoralliq küchliri 2021-yili afghanistanda 20 yildin artuq höküm sürgen démokratik hökümetni aghdurup tashlap, afghanistanning hakimiyitini tartiwaldi. Taliban hakimiyiti xelq'arada chetke qéqilghan mezgilde, 2023-yili 9-ayda tunji bolup xitay hökümiti kabulgha özining bash elchisi jaw shinni ewetti. 2023-Yili 1-dékabir küni xitay hökümitimu taliban hökümitining béyjinggha teyinligen bash elchisi esedulla bilal kerimini resmiy kütüwaldi. Xitay hökümiti esedulla bilal kerimining béyjinggha kélishini “Béyjing bilen kabulning ijabiy munasiwitini kücheytish we kéngeytish yolidiki muhim qedem” dep körsetti.

Béyjing taliban hökümitining bash elchisini kütüwélip uzun ötmeyla xitay bilen afghanistan hökümiti néfit we tebi'iy gaz échish kélishimi imzalighan idi. Shuning bilen bir waqitta, xitay da'iriliri afghanistan'gha toxtimay wekiller ömiki ewetip, türlük iqtisadiy kélishimlerni tüzgenliki melum. Xitay afghanistan paytexti kabul bilen Uyghur élining merkizi ürümchi arisida her charshenbe küni biwasite uchidighan hawa qatnishinimu yolgha qoyghan idi.

Xitay hökümiti néme üchün xelq'araning shunche tenqidi we bésimigha qarimay, taliban hökümiti bilen yéqin munasiwet quridu, shundaqla afghanistan'gha iqtisadiy yardem qilidu? xitay bilen afghanistan munasiwitidiki heriketlendürgüchi küchi zadi néme?

Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi, doktor hénrik shajiwski (Henryk Szadziewski) bu so'alimizgha jawab bérip mundaq dédi:

“Béyjingning xitay-afghanistan munasiwitidiki heriketlendürgüchi küchi zadi néme dégende, bu munasiwetler talibanlarning ikkinchi nöwetlik hökümiti bilenla yüz bergen emes. Ularning bu xil munasiwiti talibanlarning afghanistanda qurghan birinchi hökümiti mezgilidila otturigha chiqqan. Eyni waqitta talibanlar hazirqigha oxshashla xelq'arada chetke qéqilghanda, xitay-afghanistan munasiwiti qurulghan. Afghanistanda eng chékidin ashqan ashqunluq we kishilik hoquq depsendichiliki otturigha chiqqan mezgilde, xitay afghanistanning yéqin dosti idi. Méningche, buning bundaq bolushida nurghun sewebler bar. Buning beziliri iqtisadiy, beziliri bixeterlik amilliridur. Elwette, bezi gi'o-siyasi seweblermu bar. Bular shundaqla amérikaning ottura asiya rayondiki mewjutluqini inkar qilidu.”

Gérmaniye nordakadémi uniwérsitéti (Nordakademie university) ning iqtisad proféssori hénrik shinaydér (Henrique Schneider) “Béyjingning xitay-taliban munasiwitidiki heriketlendürgüchi küchi zadi néme?” namliq maqaliside, béyjingning kabul bilen bolghan munasiwitining “Tertip we bixeterlik” ni merkez qilghanliqini körsitip, mundaq dégen:

“Béyjingning kabul bilen bolghan munasiwiti tertip we bixeterlikni qoghdashqa merkezleshken. Buni taliban bilen bolghan hemkarliq yaki dostluqning belgisi dep qarashqa bolmaydu. Xitay üchün kabulning (afghanistan hökümitining) pütkül afghanistanni, bolupmu ularning ortaq chégrasini kontrol qilalaydighan we térrorluq guruppilirigha qarshi turushni xalaydighan hökümitining bolushi intayin muhim. Tebi'iyki. Xitay afghanistan'gha meblegh sélishni we puqralarni qoghdashni xalaydu, emma bu xitay üchün bixeterlik meslisidek aldinqi orunda turmaydu”.

Amérikidiki siyasiy analizchi, doktor andérs kor (Anders Corr) bu heqte jiddiy inkas qayturup, hénrik shinaydérning pikrige qoshulmaydighanliqini, xitayning taliban hökümiti bilen bolghan munasiwette eng köp köngül bölidighini iqtisad ikenlikini ilgiri sürüp, mundaq dédi:

“Men buninggha qoshulmaymen. Méningche, xitayning afghanistanda eng köp köngül bölidighini éksport baziridur, yeni xitayning iqtisadiy bixeterlik endishisining menbesi iqtisadiy suyi'istémal bilen munasiwetlik. Xitayning bixeterlik endishisige kelsek, xitay dégendek afghanistan, pakistan yaki bashqa jaylarda térrorluqqa a'it pakit yoq. Shunga bixeterlik emeliyette xitayning eng köp köngül bölidighan mesilisi emes. Xitay afghanistanda minérallarni qézish qatarliq iqtisadiy pa'aliyet bilen shughullan'ghanda, bezi bixeterlik mesilisi tughulushi mumkin. Xitay afghanistanda ul eslihe qurulushigha ehmiyet béridu. Bu xitay üchün bek muhim. Xitay minérallarni qézish we ul eslihe qurulushi qatarliq pa'aliyetlerni bashlighandin kéyin, xitay afghanistandiki ishchilirini qoghdishi kérek. Shundila bixeterlik xitay üchün köngül bölidighan mesilige aylinidu.”

Hénrik shinaydér maqaliside taliban bilen xitay hökümitining kelgüsi munasiwiti heqqide söz qilip, mundaq dégen:

“Xitay talibanlar bilen dawamliq alaqiliship, ularning (kabulning) pütün döletni kontrol qilidighan muqim hökümet teshkillishini telep qilidu we ularning xitay bilen bolghan chégrasini qoghdashni telep qilidu. Shuning bilen bir waqitta, barliq Uyghur guruppilirini basturushini telep qilidu. Buning bedilige béyjing kabulgha bir qisim iqtisadiy we namda gi'o-siyasi tereptin yardem qilishni oylishidu. Xitay-pakistan iqtisadiy karidori (CPEC) nami astida bezi wedilerni béridu. Hemde dangliq, emma muhim bolmighan türlerge meblegh salidu.”

Pénsilwaniye ishtatliq uniwérsitéti sherqiy asiya tetqiqati institutining sabiq piroféssori, amérika tashqi ishlar ministirliqining sabiq emeldari wilyam daykir (William Duiker) hénrik shinaydérning maqalisige inkas qayturup mundaq dédi:

“Méning bu yerde démekchi bolghinim, xitay-afghanistan munasiwitidiki xitay üchün achquchluq mesile we xitayning yetmekchi bolghan meqsiti, xeterni eng töwen chekke chüshürüsh. Shuning bilen bir waqitta, döletning tertip we bixeterlikini qoghdash üchün qolidin kélishiche tirishish. Méningche, xitayni talibanlargha ishenmeydu déyishke bolidu. Ular her xil sewebler tüpeylidin talibanlar bilen bolghan munasiwetni toxtitishni xalimaydu. Emma xitayni endishige salidighini, afghanistanda yüz bérish éhtimalliqi bolghan qalaymiqanchiliqning rayondin tarqilip xitaygha tesir qilishidur. Bu nuqtidin éytqanda, xitaylar talibanni intayin xeterlik dost dep qaraydu.”

Amérikadiki xitay adwokat we siyasiy analizchi téng biyaw (滕彪) radiyomiz ziyaritini qobul qilip, xitay hökümitining afghanistan'gha yardem bérish, meblegh sélish qatarliq iqtisadiy wasitilerni ishlitip, özining bezi siyasiy meqsitige yétishni pilanlawatqanliqini tilgha aldi:

“Xitay kompartiyesi afghanistan'gha iqtisadiy yardem bérish, meblegh sélish qatarliq iqtisadiy wasitilerni ishlitip, özining bezi siyasiy meqsitige yetti. Xitayning iqtisadiy wasitilerni ishlitishi jeryanida bir qisim hökümet emeldarliri chirikleshti. Bu yerde xitayning asasliq meqsiti siyasiy menpe'etke érishish. Xitay hökümiti xitay kompartiyesining siyasitini qollashni telep qilip, afriqadiki döletlerge, afghanistan we bashqa bir qisim döletlerge keng qorsaqliq bilen yardem bériwatidu. Shundaq bolghanda, bu döletler xitayning kishilik hoquq depsendichilikini tenqid qilmaydu. Eksiche xitay kompartiyesining kishilik hoquq depsendichilikini qollaydu.”

Yéqinda birleshken döletler teshkilati xitayning uniwérsal kishilik hoquq weziyitige qerellik qarap chiqqanidi. Bu qétimliq bahalashta iqtisadiy jehettin xitaygha tayiniwatqan afghanistan qatarliq döletler xitayning doklatini alqishlighan. Démokratik döletlerning wekilliri bolsa xitayning kishilik hoquq xatirisige bolghan endishilirini we qattiq tenqidlirini otturigha qoyghan idi.

Axirda doktor hénrik shajiwski, xitay we afghanistan munasiwitining küchiyishining afghanistanni makan tutup kabulda yashawatqan Uyghur jama'iti üchün bek xeterlik ehwal ikenlikini, bu Uyghurlarning xitaygha herwaqit ötküzüp bérilish éhtimalliqining barliqini ilgiri sürdi.