Runé stinbérg: “Uyghurlar a'ile qurulmisini saqlash arqiliq mustemlikige qarshi turghan”

Muxbirimiz nur'iman
2022.11.15
Gherb alimliri Uyghur tetqiqatini ottura asiya elliride dawam qilmaqta Daniyelik antropolog, Uyghur medeniyet tetqiqatchisi runé stinbérg Uyghurlar bilen söhbet qilmaqta. 2022-Yili iyul, qirghizistan.
RFA/Féruze

Shiwitsariyediki jenwe uniwérsitétida ikki kün dawam qilghan ikkinchi qétimliq xelq'araliq Uyghurshunasliq ilmiy muhakime yighinida “Xitayning sherqiy türkistandiki mustemlike siyasiti we Uyghur tarixi” namliq téma her xil mawzular boyiche etrapliq muhakime qilin'ghan.

Daniyelik Uyghur medeniyet tetqiqatchisi runé stinbérg mezkur yighinda özining “Mustemlikichilikke qarshi tughqandarchiliq: jenubtiki Uyghurlarning sistémiliq birlishishi” namliq tetqiqat maqalisini oqup ötken. U maqaliside Uyghurlarning öz'ara tughqandarchiliq en'enisining nahayiti küchlük ikenlikini, bu arqiliq jem'iyet qurulmisining mustehkemlikini saqlighanliqini alahide tekitligen.

Ikkinchi qétimliq xelq'araliq Uyghurshunasliq ilmiy muhakime yighinining lozunkisi

Runé stinbérg ependi muhakime yighinida maqalisini chüshendürüp mundaq dégen: “Jenub tereptiki Uyghurlarning 21-esirdiki tughqandarchiliq aditini etraptiki bashqa goruppilarning xitayning mustemlikichilikke qayturghan inkasigha silishturghanda, xitayning mustemlikichilik sistémisigha qarshi özini qoghdash xaraktérige ige, dep qarashqa bolidu. Men hetta tughqanchiliq sistémisining esirler boyiche özgirish ehwaligha asasen, jenubtiki Uyghurlarning tughqandarchiliq ehwalini tarixtiki mustemlikichi we mustemlike qilin'ghanlarning tughqandarchiliq sistémisining xaraktérige oxshash, dep qaraymen. Mustemlikichiler deslepte mustemlike qilin'ghan milletning jem'iyet qurulmisi, mehelle sistémisi, a'ile munasiwetlirini buzushni nishan qilidu. Chünki adette mustemlikichilerge eng küchlük qarshi turidighanlar, mustemlike hakimiyetke nisbeten mesile hisablinidighanlar uruq-tughqan, jemet bolup birlikte yashaydighanlardur. Bolupmu 21-esirde téximu shundaq.”

2017-Yili xitay döletlik téléwiziyeside, xoten wilayitining guma nahiye mokuyla yézisigha chüshken xizmet guruppisidiki xitay kadirlirining öymu-öy kirip déhqan qizlirini ichkirige bérip ishleshke xizmet ishlewatqan bir sin körünüshi qoyulghanidi BBC agéntliqi bu heqte ishligen xewiride “Xitayning Uyghurlarni emgek küchi yötkesh bahaniside xitay ölkilirige yötkishi Uyghurlarni éritip tügitish” ikenlikini otturigha qoyghanidi.

Runé stinbérg özining Uyghur rayonida shahit bolghan ehwallarni tilgha ilip mundaq dégen: “2010-Yilidin 2016-yilighiche bolghan arliqta qeshqerde turghan waqitlirimda, xitay hökümitining Uyghurlarning tughqanchiliq munasiwitini qalaqliq bilen baghlighanliqini da'im anglap turattim. Nöwette xitay hökümiti Uyghurlarni ‛qalaq‚ dep körsitiwatidu. Zamaniwiliqqa maslashmighan, deydu. Buni Uyghurlarning küchlük uruq-tughqanchiliq munasiwitige baghlaydu. Urugh-tughqanchiliq qimmet qarishini kemsitidu. Zawutqa bérip ishlimey toy qilishini ‛qalaqliq‚ dep teshwiq qilidu.”

BBC  Xewer agéntliqining béyjingda turushluq muxbiri jon sudworz ötken yili özining Uyghur mejburiy emgiki heqqide ishligen pirogrammisda, ishqa orunlashturush namidiki mejburiy emgek sewebidin nurghunlighan Uyghur a'ililirining xaniweyran bolghanliqi, yashliq arzuliri we erkinlikidin tamamen mehrum qilin'ghan Uyghur yigit-qizlirining xitayning türme sistémisidiki zawutlirida quldek ishlewatqanliqini tekitligenidi.

Tetqiqatchi zhurnalist amiliya pang xanimmu ötken yili martta radiyomizning bu heqtiki ziyaritini qobul qilghanda mundaq dégenidi: “Uyghur jem'iyitidin ayrip xitaylar olturaqlashqan rayonlargha yötkelgen Uyghurlar kelgüside Uyghur en'enisini, medeniyitini, kimlikini yoqitidu. Mana bu xitaylarning asasiy muddi'asi.”

Runé stinbérg maqaliside yene Uyghurlarning diniy nikahni muqeddes bilidighanliqini, shunga diniy nikah qilipla a'ile qurudighanlarning köp ikenlikini, shu sewebtin xitayning Uyghurlar arisidiki nikah oqush salahiyitige ige bolghan diniy zatlarni köplep tutqun qilghanliqini eskertken. U yene munularni otturigha qoyghan: “2017-Yilliri xitay hökümiti Uyghurlarning meniwiyiti, rohiyitini buzushqa bashlidi. Ular Uyghurlarning dini zatliri, ziyaliylirini Uyghurlarning arisidin tazilidi. 2019-Yillirighiche Uyghurlarning barliq jem'iyet qurulmisi we sistémisining merkizini zorawanliq bilen weyran qilip boldi.”  

Xitay hökümiti Uyghurlarni her xil-bahane sewebler bilen yurt- makanliridin, uruq-tughqanliridin ayrighan bolsa, yene bir tereptin “Qoshmaq tughqan” siyasiti yolgha qoyup, her a'ilige xitay kadirlarni “Tughqan”lashturghan. Melum bolushiche, 2016-yili Uyghur rayonida “Qoshmaq tughqanliship bir a'ile kishiliri bolush” siyasiti yolgha qoyulghandin buyan, 1 milyon 100 mingdin artuq kadir her millettin bolghan 1 milyon 600 mingdin artuq a'ile bilen “Tughqan”lashqan. Kishilik hoquq organliri xitay hökümitining mejburiy yosunda yürgüzüwatqan atalmish “Qoshmaq tughqanchiliq” siyasitining meqsitini yerlik xelqlerning xususiy hayatini 24 sa'et boyiche nazaret qilish, dep körsetken.

Mezkur muhakime yighinini uyushturghan orunlarning biri bolghan yawropa Uyghur institutining mes'uli dilnur reyhan xanim mezkur muhakime yighini heqqide radiyomizning mexsus ziyaritini qobul qildi. U bu qétimliq muhakime yighinining mexsus xitay hökümitining mustemlikchiliki heqqide ötküzülüshining Uyghur mesilisini dunyagha toghra anglitishta nahayiti zor ehmiyetke ige ikenlikini bildürdi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.