Photo: RFA
Америка ташқи ишлар министирлиқи террорлуққа қарши туруш алаһидә әлчиси насан сәйлис(Nathan Alexander Sales) хитайни милйондин артуқ уйғур вә башқа милләтләр қамалған лагерларни дәрһал тақап дарилетамларға елип кетилгән балиларни аилисигә қайтурушқа чақирди. У йәнә бу ғайәт зор лагерларниң террорлуқ билән һеч алақиси йоқлуқини билдүрди.
Сәйлс әпәндимни бу сөзләрни радийомизниң бу һәқтики мәхсус зияритини қобул қилғанда ейтти. Радиомиз униңдин йәнә нөвәттики уйғур вәзийити, «шәрқий түркистан ислам һәрикити» тәшкилатиға алақидар соалларни сориди.
Мухбир: йеқинда «вашингтон почтиси» да елан қилған бир обзориңизда: «хитай уйғурларға қаратқан һуҗум һәргизму террорлуққа қарши туруш әмәс, бәлки бир йиргинчлик зулум» дегән идиңиз. Буни шәрһләп берәмсиз?
Насан сәйлис: биз хитай компартийәсиниң уйғур районида милйондин артуқ уйғур, әр, аял вә балиларни лагерларға, мәҗбурий әмгәк лагерлириға қамиғанлиқини билимиз. Бу лагерлар техи әсли реаллиқниң айдиң болған интайин аз бир қисми. Чүнки бу мәҗбурий әмгәк лагерлириға қамалған кишиләрдин башқа, йәнә бир нәччә милйон адәм күндүзлүк лагерларда сиясий меңә ююшниң азабини чекиватиду. Бу һәрикәтниң көлими ғайәт зор вә паяни йоқ. Қисқиси, униң террорлуқ билән һечқандақ алақиси йоқ.
Әмәлийәттә, у йәрдә хитай коммунистик партийәси динға қарши уруш ечиватиду. Хитай өзи зәрбә нишани қилған кишиләрниң диний, тил вә мәдәнийәт кимликлирини йоқ қилишқа тиришиватиду.
Мухбир: сиз хитай террорлуққа қарши турушни баһанә қилип уйғурларни бастуруватиду демәкчи, шундақму?
Насан сәйлис: бәрһәқ. Һәр бир дөләтниң һәқиқий террорлуқтин өзи вә өз пуқралирини қоғдаш һоқуқи вә мәсулийити бар. Әмма, у йәрдә болуватқини ундақ әмәс, у бир йиргинчлик ирқий вә диний зулум.
Мухбир: әмма хитай буни башқичә шәрһийләватиду. Улар бу кишиләрни кәспий җәһәттә тәрбийәләватқанлиқини, уларниң ашқун идийәләр билән юқумланған роһини давалатқанлиқини ейтиватиду. Сиз буниңға қошуламсиз?
Насан сәйлис: бу пүтүнләй ялған. Баштила хизмити бар адәмләрни кәспий тәрбийәләшкә йоллаш биһаҗәт. Қайта тәкитлисәм, тутқунниң көлими вә лагер сиртидикиләргә йүргүзүлгән тәдбирләр ғайәт зор вә һәммини бесип чүшиду. Мушуниң өзила буниң бир террорлуққа қарши күрәш яки кәспий тәрбийәләш программиси әмәсликини испатлайду, бу бир зулум, халас.
Мухбир: сиз хитай тәрәпкә уларниң уйғур районида террорлуққа қарши күрәш қилмайватқанлиқини, буни тохтишиши керәкликини ейтип бақтиңизму?
Насан сәйлис: мән америка һөкүмәт хадимлири қарши тәрәп хадимлири билән өткүзгән дипломатик сөһбәтләр һәққидә тохтилишни халимаймән. Мениңчә сиз буни тоғра чүшинисиз. Әмма америка һөкүмитиниң бу мәсилидә қандақ мәвқәдә икәнликни хитай компартийәсиниң толуқ чүшинидиғанлиқиға шәк йоқ. Ташқи ишлар министиримиз помпейо бу мәсилини очуқ-ашкара оттуриға қоюп кәлди, мән вә башқиларму һәм шундақ қилип кәлдуқ. Мәнчә америкиниң бу мәсилидики мәйдани һәммигә аян.
Мухбир: хитай һөкүмитини уйғурларға қаратқан зулумлирини техиму күчәйтиштин яндуруш үчүн америка һөкүмити қандақ тәдбирләрни қолланмақчи болуватисиләр?
Насан сәйлис: бу ишта әң муһими хитай компартийәсигә болған ашкара бесимни изчиллаштуруш, йәни, бу бастурушни америка қошма штатлирида асасий принсипларниң бири дәп қарилидиған негизлик диний етиқад әркинликигә қилинған дәпсәндичилик дәп қарайдиғанлиқимизни һәмдә буниң дуняниң һәммә йеридә ортақ икәнликини давамлиқ тәкитләш. Йәнә бири, ашкара бесим шәкли арқилиқ америка қошқа штатлириниң буни террорлуққа қарши туруш әмәс, бәлки зулум дәп қарайдиғанлиқидин ибрәт мәйданини билдүрүп туруш.
Техиму конкрет вә әмәлий тәдбирләр арқилиқ бесим ишлитиш мәсилисигә кәлсәк, америка қошма штатлири ойлишиватқан яки алмақчи болған бәзи тәдбирләрни башта ашкарилимаймиз. Әмма шуниси шүбһисизки, бу һөкүмитимиздики әң юқири дәриҗилик әмәлдарлириғичә көңүл болидиған бир мәсилигә айлинип болди.
Мухбир: хитай омумән милйонлиған бигунаһ кишиләрни бу ғайәт зор тутуп туруш лагерлириға солашқа башлиғиниға икки йилдин ашти. Әпсуски, ахбаратниң бу темиға болған қизиқиши барғанчә төвәнләп кетиватиду. Бәзи көзәткүчиләр, хитайниң дәл шуни, йәни ахбаратниң бу мәсилигә болған қизиқишиниң аҗизлишишни күтидиғанлиқини агаһландуруватиду. Сизниңчә, мушундақ шараитта америка бу мәсилигә техиму күчлүк диққәт җәлп қилиш үчүн немиләрни қилиши керәк?
Насан сәйлис: биз бу һәқтә сөзләшни давам қилимиз. Америка қошма штатлири диний әркинлик қиммәт қаришиға өзини беғишлиған бир дөләт, америка қошма штатлири һәқиқий террор тәһдитлиригә қарши тәдбирләрни елишта дуняға йетәкчи болған бир дөләт. Биз қиммәт қарашлиримиз вә әндишилиримизни очуқ ашкара ипадә қилишини давам қилимиз. Биз йәнә биз билән бир мәвқәдики иттипақдашлиримиз билән һәмкарлишишни илгири сүримиз. Бу йәрдә алаһидә муһим болғини, мусулманлар көп санлиқини игиләйдиған әлләрниң оттуриға чиқиши, уларниң өз диний қериндашлири диний етиқади сәвәблик зәрбә нишаниға айланғанда оттуриға чиқиши һәмдә хитай һөкүмитини иманға қаратқан урушни тохтитишқа чақириши.
Мухбир: сизниңчә хитай милйонлиған бигунаһ уйғур вә башқа түркий хәлқләрни һәтта уларниң пәрзәнтлириниму қамаш арқилиқ немә мәқсәткә йәтмәкчиду?
Насан сәйлис: һазир шаһит болуватқинимиз, хитай компартийәси қурулғандин буян қиливатқан қилмишлириниң йәнә бир қәдими.
Хитай компартийәси динға тегидин өч. Улар диний етиқадни компартийә хитайда һузурлинип кәлгән һоқуқ монополлуқиға тәһдит дәп қариғачқа динға дүшмәнлик қилиду. Шуңа биз бу партийәниң хитайдики мусулманлар вә етник аз санлиқларни әзгинини көргинимиздә, униң йиллардин буян динға қариши елип кәлгән қәдәмлирини, йәни християнлар, тибәт буддистлири вә фалунгоңчиларға қарши алған тәдбирләрни арқа көрүнүш қилишимиз керәк. Хитай компартийәси динға қарши җәң елан қилди һәмдә у нәччә он йиллардин бери динға уруш ечип кәлди.
Мухбир: сиз мақалиңиздиму оттуриға қойғандәк, бу йәрдики мәсилә диний мәсилила әмәс, бәлки, тил, мәдәнийәт вә уларниң кимлик мәсилиси. Сиз хитай у җайларда болупму уйғур районида пәқәт вә пәқәт диний мәсилә пәйда қиливатиду дәп қарамсиз яки мәсилә униңдинму көпму?
Насан сәйлис: мәсилә униңдин еғир. Тинч йосундики диний паалийәтләрниң йоқ қилиниши биз у йәрдә шаһит болуватқан ишларниң негизи. Әмма бу һәрикәт униңдин көп һалқип кәтти. Нарәсидә балилар ата-анисидин юлуп елинип, дөләт игидарчилиқидики дарилетамларға мәҗбурий елип кетилди. У йәрдә уларға пәқәт хитайчила өгитилиду, уларниң исимлири ата-анисиниң разилиқисиз өзгәртилиду. Қисқиси улар өзиниң мәдәнийәт вә тил әнәнилири яки улар мәнсуп болған мираслиридин үнүмлүк һалда айриветилди.
Мухбир: бәзи тәтқиқатчилар хитайниң уйғур районда милйонлиған бигунаһ кишиләрни лагерға солаш вә дистопиян сақчи дөлити бәрпа қилиш арқилиқ дөләт терроризми йүргүзүватқанлиқиға ишәнсә, бәзи көзәткүчиләр хитайниң у җайда мәдәнийәт қирғинчилиқи яки ирқий қирғинчилиқ елип бериватқанлиқини мулаһизә қилишиду, сиз буниңға қандақ қарайсиз?
Насан сәйлис: мәйли қандақ намларда аталсун, униң террорлуққа қарши туруш билән һеч алақиси йоқ. Бу пәқәт партийә өз һоқуқни кеңәйтиш үчүн дөләт һакимийитигә тәһдит, дәп қаралған диний, етник вә башқа аз санлиқларни езиштин башқа нәрсә әмәс.
Мухбир: бир қисим тәтқиқатчилар, хитайниң уйғур вә башқа түркий милләтләрни террорлуқ баһанисидә бастуруши, «11-сентәбир террорлуқ һуҗуми» дин кейин, сабиқ бош һөкүмити «шәрқий түркистан ислам һәрикити» дәп атилидиған кичик вә мүҗмәл бир тәшкилатни «чәтәл террорлуқ тәшкилати», дәп тизимға алғанда башланған дәп қаришиду. Шундақ икән, сизниңчә америка һөкүмити уйғурларниң бу қәдәр зулумға учришиға янтаяқ болуп қалдиму қандақ?
Насан сәйлис: ундақ дегили болмайду. Бизниң «11-сентәбир» дин кейинки мәйданимиз бәк рошән болуп кәлди. Дуняниң һәрқайси җайлирида һәммә дөләтләргә тәһдит селип туруватқан террор тәһликилири мәвҗут. Шуңа барлиқ дөләтләр мәйли у тәһдитләрниң қәйәрдин келишидин қәтийнәзәр, йәни, мәйли әлқайда болсун, ислам дөлити болсун, һәзбулла болсун яки иранниң һамийлиқидики башқа тәшкилатлар болсун, буларниң террор тәһдитлиригә қарши муһим вәзипиләрни өтәйду. Һалбуки, террорлуққа қарши туруш дөләт ичидики сиясий мәқсәтни илгири сүрүш, яки диний вә етник зулумни еғирлаштуруш қорали қилинмаслиқи керәк.
Мухбир: «шәрқий түркистан ислам һәрикити» тәшкилати ташқи ишлар министирлиқиниң «чәтәл террорлуқ тәшкилатлири тизимлики» дин йәр алған шараитта, көплигән тәтқиқатчилар «шәрқий түркистан ислам һәрикити тәшкилати» ниң мәвҗутлуқиға соал қойса, һәтта бәзилири буни қәтий мәвҗут әмәс, дәп талишиду. Әһвал шундақ икән, ташқи ишлар министирлиқи уни өз тизимликидин өчүрүшни ойлап бақтиму, яки бу тәшкилатини бу тизимликтин чиқириветиш үстидә тәдбирләр ойлишилдиму?
Насан сәйлис: тизимликкә мунасивәтлик мәлум бир қарарниң елинидиған яки елинмайдиғанлиқиға аит ички музакириләр тоғрисида ашкара сорунда тохталмаймиз. Сизгә чоң җәһәттин шуни дейәләймәнки, биз һәрхил мәнбә вә усулларда қолимизға кәлгән истихбарат учурлири арқилиқ еришилгән дәлил-испатларни давамлиқ баһалап, биздики «террорчилар тизимлики» ниң толуқ йеңилинип турушини капаләткә игә қилимиз.
Мухбир: хитай «шәрқий түркистан ислам һәрикити» дин қайта-қайта пайдилинип уйғурларға қарши кәң көләмлик бастуруш һәрикити қозғиди. Сиз америка һөкүмити, йәни бош һөкүмити бу тәшкилатини «чәтәл террорлуқ тәшкилати» дәп әнгә елип хаталиқ өткүзди, дәп қарамсиз?
Насан сәйлис: мән охшимайдиған дөләт хадимлири охшимайдиған дәврдә көп йиллар илгири алған қарарлар үстидин шикайәт қилмаймән. Әмма бүгүн сизгә шуни ейталаймәнки, хитай компартийәсиниң террорлуққа қарши турушни суйиистемал қилип, уйғурлар вә башқа етник аз санлиқларға қарши узунға созулған бастуруш һәрикити елип бериватқанлиқидин чоңқур әндишилиниватимиз.
Мухбир: тәтқиқатчилар яки кишилик һоқуқ органлири уйғур районида инсанийәткә қариши җинайәт өткүзүватиду дәватқан хитай әмәлдарлири яки бу кризисларда васитилик һалда мәсулийити бар әмәлдарларға ейтидиған қандақ сөзлириңиз бар?
Насан сәйлис: лагерларни тақап, тутқанларни қоювәт, лагер сиртидикиләргә из қоғлап әгишидиған тәқиб дөлити системисини чувуп ташла, балиларни өз аилисигә, йәни улар өзи қәдирләйдиған мәдәнийәт вә диний әнәнилири иликидә тәрбийә алалайдиған маканиға қайтур.
Мухбир: дуняниң һәр қайси җайлирида бу кризисларниң хәйрлик ахирлишишини тәқәззалиқ билән күтүватқан уйғурларға ейтидиған қандақ сөзлириңиз бар?
Насан сәйлис: бу бир дөләтниң динға қарши ачқан тунҗи қетимлиқ уруши әмәс. Дөләт иман-етиқадиниң улни колашқа урунғанда иман һәр заман ғалип кәлгән. Тарихта езилгән гуруппиларниң мушу хил җазалашларға учриғанлиқини унтумаңлар вә иман-етиқадиниң залим һакимийәттин һаман күчлүк кәлгәнликини есиңлардин чиқармаңлар.
