Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining 2021-yilliq doklatida Uyghur mesilisi alahide orun aldi

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti 1998-yili qurulghandin tartip amérika hökümitining siyaset belgilesh ishlirigha meslihet bergüchi musteqil gewde bolush süpitide yilda bir qétim tekshürüsh doklati élan qilip kelmekte. Bu xildiki yilliq doklatta herqachan dunyaning herqaysi jayliridiki döletlerning shu bir yil ichide diniy erkinlik heqlirini qaysi derijide kapaletke ige qilghanliqi omumiyyüzlük bahalap chiqilidighan bolup, 2021-yilliq doklatmu mushu shekilde teyyarlandi.

108 Betlik hejimdiki bu yilliq doklatni teyyarlap chiqishqa mezkur komitétning komissarliri pa'al ishtirak qilghan bolup, asasliqi 26 döletning diniy erkinlik heqlirini qaysi derijide qoghdighanliqi yaki weyran qilghanliqi nuqtiliq tekshürüldi. Yéngi bayqashlar, teklipler we mulahiziler bolsa tetqiq qilish, guwahliq uyushturush, yüz turane söhbetlishish qatarliq usullar asasidiki pakitlar boyiche teyyarlandi. Bu yilliq doklatta tekshürüsh obékti bolghan döletler asasliqi ikki guruppigha ayrildi. Ularning biri xelq'ara diniy erkinlik komitéti tashqi ishlar ministirlikige “Alahide endishilik döletler” qatarida tewsiye qilghanlar bolup, yene biri “Alahide közitish tizimlikige qoshush” tewsiye qilin'ghan döletler boldi. Bolupmu xitay, bérma, shimaliy koriye, pakistan, se'udi erebistan qatarliqlar sistémiliq we izchil rewishte dawamliq halda “Alahide endishilik döletler” qatarigha tizildi.

Doklatning xitay heqqidiki bölükide xitay hökümitining diniy erkinlikni qaysi derijide ayaq-asti qiliwatqanliqi köpligen pakitlar we misallar bilen chüshendürüldi. Jümlidin xitayning “Dinni xitaychilashturush” sho'arining yétekchilikide diniy kimlikni diniy jama'etni basturushning wastisi qiliwélishi, shu qatarda Uyghurlardiki islam étiqadini térorluq we esebiylikke baghlap milyonlarche Uyghurni lagirlargha qamiwélishi, lagirlargha qamalghan Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqning ziyankeshlikige uchrawatqanliqi, buningdin sirt lagir tutqunlirining zor kölemde mejburiy emgekke sélinishi, emdilikte diniy mu'esseler bolghan meschitler we mazarlarning chéqilishini mezmun qilghan medeniyet qirghinchiliqiningmu yamrawatqanliqi tepsili orun aldi.

Doklatta Uyghur diyaridiki mejburiy emgekke baghlinishliq teminat zenjiri heqqide mexsus bayanlar bérilgen bolup, amérika hökümitining bu mesilige qarshi ijra qiliwatqan bir qatar achquchluq tedbirliri, jümlidin “Uyghur qirghinchiliqi” qararini qobul qilish, Uyghurlarni basturushqa jawabkar xitay shirketlirige, mu'esselirige we yuquri derijilik emeldarlirigha imbargo qoyush, Uyghurlar heqqide qanun layihisi maqullash dégenlerge nahayiti yuquri baha bérildi. Shuningdek amérika hökümitige bu tedbirlerni téximu küchlük we izchil rewishte ijra qilish, mumkin bolsa bu jehette téximu küchlük bolghan yéngi tedbirlerni élish heqqide teklipler sunuldi.

Bu qétimqi doklatta baydin hökümitige sunulghan tekliplerdin “Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanun layihisi” ni toluq we eng yuquri derijide ijra qilish hemde shu arqiliq diniy étiqad erkinliki tartiwélin'ghan hemde basturush obékti bolup qalghan Uyghur, tibet qatarliq milletlerning étiqad erkinlikini qoghdash, Uyghur diyaridiki irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetlerni musteqil tekshürüsh guruppilirini ewetish arqiliq téximu chongqur tekshürüsh, xitay hökümitining diniy étiqad erkinlikini boghush qilmishi dawam qiliwatqan ehwalda amérika emeldarliri béyjingda ötküzilidighan 2022-yilliq qishliq olimpik yighinini bayqut qilish, xitay hökümitining amérika tupriqida xitay hökümitining tesirini ulghaytish urunushlirigha keskin chek qoyush, jümlidin kongzi inistitutlirining keshini toghrilash, “Uyghurlardiki mejburiy emgekni cheklesh qanun layihesi” ge oxshash qanunlarni tézdin maqulluqtin ötküzüsh qatarliqlar alahide tekitlendi.

Bu yilliq doklatta diniy étiqad erkinlikige munasiwetlik heqlerning ayaq-asti qilinishi seweblik öz makanlirini tashlap chet'elge qéchishqa mejbur bolghan musapirlar mesilisi we ularni orunlashturush, siyasiy panahliq tiligenlerning iltimasini tézleshtürüp béjirish heqqidiki teklipmu muhim orun igilidi. Baydin hökümiti 2022-yili 15 ming musapirgha panahliq bérish heqqidiki cheklimini 125 minggha köpeytken hemde buni 2021-yili öktebirdin bashlap ijra qilishta diniy étiqad erkinlikige qilin'ghan ziyankeshlikning biwaste ziyinigha uchrighan Uyghurlar, rohin'ga musulmanliri hemde iraq, süriye musapirliri qatarliqlarni aldin oylishidighan guruppilar qatarigha élish tekliwini ‍otturigha qoyghan idi. Bu qétim bu mesililer yene bir qétim eskertilgen halda bu jehette saqliniwatqan mesililerni hel qilish, siyasiy panahliq tiligenlerni xata halda qayturuwétishtin saqlinish qatarliq tekliplermu orun aldi.

Doklatta xelq'ara diniy erkinlik komitéti ezalirining shexsiy qarashlirighimu orun bérilgen bolup, komissar geriy bawr ependi xitay heqqidiki pikrini ixcham qilip bayan qilghan. U xitay hökümitining insaniyetke xas xudagha ibadet qilishtek eng eqelliy heqlirini bikar qilip, özlirini dunyawi ülge ornigha chiqirish hemde bashqilargha tehdit sélishqa urunuwatqanliqini keskin tenqidlidi. Shuningdek xitay hökümitining “Amérika halak bolushqa méngiwatidu” dégen chüshenche boyiche zalimliqni dunyawi tertipning ornigha dessitishke urunuwatqanliqini eyiblep “Amérika ilgiri natsistlar we sowét ittipaqining tehditlirini berbat qilghan. Bizning ashu waqitlardiki shija'itimiz hélihem jayida. Xitayning xatalishiwatqanliqi pat yéqinda ispatlinidu” dep körsitidu.

Melum bolushiche, mezkur yilliq doklat amérika hökümiti, amérika dölet mejlisi we tashqi ishlar ministirlikige yollinidighan bolup, ularning xitaygha munasiwetlik tashqi siyaset tedbirlirini qarar qilishida muhim paydilinish matériyali bolidiken.