USCIRF Xitayning amérikadiki lobiychiliq pa'aliyetlirini chekleshni telep qildi

 Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti, yeni USCIRF yéqinda yéngi siyaset tewsiye doklati élan qilip, dölet mejlisining qanun chiqirish arqiliq, xitayning Hikvision yeni xeykang shirkitige oxshash, Uyghurlarni basturushta xitay hökümitige hemkarlashqan xitay téxnologiye shirketlirining amérika dölet mejlisidiki lobiychiliq pa'aliyetlirini chekleshni telep qilghan. Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti yéngi doklatida tekitlishiche, yalghuz téximu ochuq ashkara bolushnila telep qilish, sabiq amérika dölet mejlisi ezalirini öz ichige alghan lobiychilarni xitay xéridarlirining menpe'etige wekillik qilishtin tosushta yéterlik bolmaydiken. Doklatta, sabiq amérika dölet mejlisi ezalirining xitay téxnologiye shirkiti Hikvision, yeni xeykang shirkiti üchün lobiychiliq qilghanliqi, halbuki amérika hökümitining xeykang shirkitini Uyghur rayonidiki jaza lagérlirigha qamalghan Uyghur we bashqa türkiy musulmanlarning kishilik hoquqi depsende qilinishigha qatnashqanliqi seweblik jazalighanliqi alahide tekitlen'gen.

  “Washin'gton pochtisi” géziti ilgiri sabiq amérika awam palata ezasi antoni mofét, sabiq kéngesh palata ezasi deywid wittér we barbara boksérni lobiychiliqqa yalliwalghanliqi, barbara boksérning kéyinrek buningdin waz kechkenlikini bildürgenidi. Doklatta tekitlinishiche, “Xitay hökümiti muhajirettiki diniy toplarni, siyasiy öktichilerni, xitay bilen alaqisi bolghan bashqa kishilerni, jümlidin Uyghur musulmanlirini, tibet buddistlirini, falün'gongchilarni toxtawsiz nazaret qilmaqta, parakende qilmaqta we qorqutmaqta” iken. Doklatta, xitay hökümitining bu xil yaman gherezlik siyasiy lobiychiliq pa'aliyitining “Diniy erkinlik we keng da'iridiki kishilik hoquqqa buzghunchiliq qilish” bilen bir waqitta, “Amérikaning dölet menpe'eti we igilik hoquqigha tehdit peyda qilghanliqi” , bu, amérikaning “Tégishlik diqqet bérishi we emili siyasiy inkas qayturushini teqezza qiliwatqanliqi” tekitlen'gen. “Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti” ning re'isi abraham kupér (Abraham Cooper) 10-yanwar bu heqtiki mexsus ziyaritimizni qobul qilip, tashqi siyasettiki bashqa jiddiy mesililerning aldinqi orun'gha qoyulushi, da'im diniy erkinlik we kishilik hoquqning chette qélishini keltürüp chiqidighanliqi, buningdin qattiq endishe qilidighanliqini bildürdi.

 Abraham kupér mundaq deydu: “Shunga, amérikaning dunyadiki yétekchi küch bolush süpitide, uning achquchluq iqtisadiy shériki bolghan xitay bilen bolghan munasiwette, otturidiki jiddiylikni peseytidighan, nisbeten ijabiy muhit yaritidighan bir pozitsiyede bolushi zérikishlik bolsimu, muhim. Emma diniy erkinlikni, téximu keng menidin insanning qedir-qimmiti we kishilik hoquqni ilgiri sürüsh we qoghdash ishlirigha arilishiwatqan biz üchün éytqanda, biz buningdin pewqul'adde endishe qilimiz. Chünki, bixeterlik we kilimat özgirishini öz ichige alghan tashqi siyasette aldinqi orunda bashqa mesililer da'im diniy erkinlik we kishilik hoquq endishilirining bir chette qélishini keltürüp chiqiridu” .

 Abraham kupérning éytishiche, buning netijisi xitayning kishilik hoquq, diniy erkinlik mesililiridiki tenqidlerge pisent qilmasliqini keltürüp chiqiridiken. Abraham kupér: “Buning netijiside, meyli amérika, en'gliye yaki bashqa döletler bolsun, xitay kommunist hökümiti uning diniy erkinlik we kishilik hoquqni éghir depsende qilishigha qaritilghan tenqidlerni heqiqiy rewishte diqqetke almaywatidu. Shunga, démokratik döletler zörür bolghan jiddiy pozitsiye tutushi kérek” dep körsetti.

Doklatta yene amérika hökümiti we uning shériklirining xitaygha qarita halqiliq téxnikilarni éksport qilishni kontrol qilishni dawamliq kücheytishi telep qilin'ghan. Doklatta körsitilishiche, xitay hökümiti dölet ichi we sirtida téxnologiyelik istibdatliqni emeliyleshtürüsh we tereqqiy qildurushta yétekchi rol oynawatqan bolup, “Eqilliq sheher” téxnologiyesini esebiylik bilen yolgha qoyush arqiliq xitayda keng kölemlik nazaret élip barmaqtiken. Doklatta mundaq déyilidu: “Xitay hökümiti bu nazaret téxnikisi arqiliq pütün memlikette xiristiyan we falün'gongchilarni öz ichige alghan diniy guruppilarni nishan'gha almaqta. Étnik we diniy az sanliq millet rayoni bolghan shinjang bilen tibette, bu xil téxnologiye hökümetning Uyghur we bashqa türkiy musulmanlarni, tibet buddistlirini shiddetlik basturushida achquchluq rol oynap keldi. Basturushta milyonlighan Uyghur jaza lagérlirigha qamaldi, ten jazasi, basqunchiliq, mejburiy tughmas qilish we bala chüshürüshke uchridi”.

 Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining re'isi abraham kupérning 10-yanwar radiyomizgha tekitlishiche, xitay téxnika istibdatliqi amérika hökümiti diqqet qilishqa tégishlik achquchluq mesililerning biri iken.

Abraham kupér mundaq deydu: “Nuqtiliq diqqet qilishqa tégishlik achquchluq sahe-xitayning téxnologiyedin paydilinip, téxnika istibdatliqini yolgha qoyush we ilgiri sürüshte yétekchi rol oynawatqanliqidur. Xitay da'iriliri dölet ichidila emes, dölet sirtidimu sün'iy eqil, chong sanliq melumat ambiri, biyologiyelik uchur yighish, chiray, yürüsh-turush, awaz tonush téxnikisini öz ichige alghan ‛eqilliq sheher‚ téxnologiyesini esebiylik bilen yolgha qoyup keldi. (Da'iriler) bu arqiliq pütün xitay miqyasida nazaret élip bérip, xiristiyanlarni, falün'gochilarni we Uyghur, tibetler qatarliq étnik-diniy guruppilarni nishan'gha almaqta”.

 Abraham kupérning éytishiche, nöwette xitay “Eqilliq sheher” namidiki téxnika istibdatliqini 100 din artuq döletke éksport qilmaqtiken.

 Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining mezkur doklati, pirézidént baydén ötken yili 11-ayda xitay re'isi shi jinping bilen san-fransiskoda uchriship, ikki terep herbiy alaqini eslige keltürüshke, ikki terep arisidiki ixtilaplarni ‛mes'uliyetchanliq bilen bashqurush‚ qa kélishken, ikki terep munasiwiti yumshashqa qarap méngiwatqan bir peytte élan qilindi. Amérikadiki Uyghur siyasiy analizchilirining qeyt qilishiche, amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining doklatidiki pikirler “Heqliq endishiler” iken. Dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitétining mu'awin re'isi, siyasiy analizchi ilshat hesen 11-yanwar bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilip, xitaygha “Normal dölet” süpitide mu'amile qilishning toghra emeslikini körsetti. Ilshat hesenning qarishiche, amérikaning hazirqi lobiychiliq qanuni xitaydek “Binormal döletler” ning pa'aliyitini ünümlük chekliyelmeydiken. U, bu nuqtida amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining heqliq ikenlikini, xitayning lobiychiliq pa'aliyitini tosush üchün dölet mejlisining téximu küchlük qanunlarni chiqirishining bir zörüriyetke aylan'ghanliqini bildürdi.

 Lékin, amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti özining 6 betlik siyaset tewsiye doklatida, soda, kilimat özgirishi, bixeterlik qatarliq tashqi siyasettiki jiddiy mesililer, shuningdek xitay bilen bolghan istratégiyelik riqabetni “Mes'uliyetchanliq bilen bashqurush, xitay bilen bolghan ortaq menpe'ettiki halqiliq mesililerde hemkarlishishi” köp hallarda kishilik hoquq, diniy erkinlik mesililirining chette qélishini keltürüp chiqarghan bolsimu, emma hökümetning shérik döletler we ittipaqdashlar bilen xitayning qilmishini jawabkarliqqa tartishta bezi jiddiy heriketlerni birlikte élip barghanliqinimu mu'eyyenleshtürgen.

Doklatta, xitaygha nishanliq émbargo yürgüzüsh, béyjing qishliq olimpikini bayqut qilish, xitayning qilmishini irqiy qirghinchiliq yaki insaniyetke qarshi jinayet, dep békitish, pikirdash döletler bilen xitayni b d t da tenqidlesh, uninggha bésim ishlitish qollinilghanliqi körsitilgen. Uningda yene amérika edliye ministirliqining amérikadiki Uyghur we tibetlerge qarita chégra halqighan basturush heriketliride bolghan xitay agéntlirini qanuni jawabkarliqqa tartish qatarliq bezi jiddiy heriketlerni qollan'ghanliqi bildürülgen.