Американиң хитайда турушлуқ әлчи намзати николас бурнс: “хитайниң уйғурларға қаратқан ирқий қирғинчилиқи тохтитилиши керәк”
2021.10.22
20-Өктәбир күни америка дөләт мәҗлиси ташқий ишлар комитетитида америка президенти җов байден хитайда турушлуқ баш әлчиликкә намзат көрсәткән пишқәдәм депломат николас бурнс әпәндиниң вәзипигә лаяқәтлик болған-болмиғанлиқини баһалаш мәқситидә испат аңлаш йиғини өткүзүлгән. Мәзкур йиғинни бу комитетниң рәиси, кеңәш палата әзаси боб мениндез башқурған.
Йиғинда мәйли сиенаторларниң баянатлири, мәйли әлчи намзати николас бурнисниң баянати вә яки сенаторларниң соаллириға бәргән җаваб қисимлирида болсун, хитай тәһдити, уйғур ирқий қирғинчилиқини тохтитиш һәққидә көп қетим муһим сөзләр болған.
Йиғинда алди билән мәзкур комитетниң рәислири боб мениндиз вә җим риш бу вәзипигә олтурған кишиниң американиң мәнпәәтлирини қоғдаш үчүн немиләрни қилиши керәклики һәққидә муһим сөз қилған. Боб мениндиз мундақ дегән:
“2021-йилдики хитай 1971-йилдики хитай әмәс, һәтта 2011-йилдики хитайму әмәс. Хитай бүгүн америкаға җәң елан қилип, хәлқара җәмийәтни сиясий, иқтисадий, һәрбий вә депломатийә қатарлиқ һәр саһәдә муқимсизлаштуруватиду. У һәтта дуняни башқурушниң әндизисини өзгәртишкә урунуватиду. Мән шуниңға ишинимәнки, бүгүнки күндә ши җинпиң рәһбәрликидики вә униң һәддидин ашқан милләтчилик асасидики хитай, илгири биз бир дөләт болуш сүпитимиз билән дуч кәлгән һечқандақ риқабәткә охшимайду.”
Боб мениндиз сөзидә американиң йиллардин бери хитайниң юқириқидәк тәһдитлиригә үнүмлүк тақабил туралмиғанлиқини, нәтиҗидә бүгүн хитайниң кишилик һоқуқ дәпсәндичилики вә зомигәрләрчә сиясәтлирини йәниму зор җасарәт билән йүргүзүватқанлиқини ейтти. У мундақ деди:
“нәччә он йил мабәйнидә, биз хитайниң күнсери күчийиватқан тәсир даирисини, зомигәрләрчә елип бериватқан иқтисадий сиясәтлирини, қошна дөләтлиригә қаратқан игилик һоқуқ дәталишини, униң тәйвәнгә хирис қилишини, тибәтниң диний вә мәдәнийәт аптономийисиниң тармар қилиши вә уйғур хәлқигә қаритиватқан ирқий қирғинчилиқ һәрикитини, өз хәлқини бастуруш үчүн қоллиниватқан юқири техникилиқ мустәбит түзүмигә қарши үнүмлүк тәдбир алалмидуқ. Шуңа хитай бүгүнки күндә илгирикигә қариғанда, йәниму зор актипчанлиқ вә җасарәт билән қилмишлирини давам қиливатиду.”
Боб мениндиз әпәнди бекитилгән әлчиниң чоқум бейҗиңниң муддиаси вә һәрикитини ениқ көзитип, американиң хитайдики әлчиханисиниң хитайға қаритидиған сиясити вә истратегийәсини тәңшәштә муһим рол ойниши керәкликини тәкитлигән.
Арқидин мәзкур комитетниң аз санлиқлар рәиси җим риш сөз қилған. Җим риш сөзидә алди билән хитайда турушлуқ әлчилик вәзиписини тәйинләшниң бу комитетниң әң муһим вәзипилириниң икәнликини, чүнки хитайниң һазир америкаға қарши истратегийәлик риқабәт йүргүзүватқанлиқини ейтқан. У: “хитай компартийәсиниң сиясити вә һәрикити дуняниң һәрқандақ йеридә, болупму һинди-тинч окянда американиң мәнпәәти вә қиммәт қариши, иттипақдашлири вә шериклиригә тәһдит пәйда қилмақта” дегән.
У мундақ дегән: “һазир-биз чоқум җиддий һәрикәт қилишимиз керәк. Американиң һинди-тенч окян районидики мәнпәәтини илгири сүрүш бизниң биринчи номурлуқ ташқий сияситимиз болуши керәк. Бурнис әпәнди әгәр сизниң баш әлчиликиңиз муқимлашса, у һалда сиз бу риқабәтниң алдинқи сепидә болисиз.”
У йәнә американиң хитайға қаритидиған ташқий сиясәтлириниң муһим ноқтилириниң төвәндикиләр болуши керәкликини тәкитлигән.
“биринчидин, хитайниң күнсери күчийиватқан һәрбий күчи һинди-тинч окяндики районларниң тәңпуңлуқини зор дәриҗидә өзгәртиватиду. Биз хитайниң мәнпәәтимиз вә иттипақдашлиримизға тәһдит селиватқан ядро қурулушиға қарши турушимиз керәк. . . Хитайниң тәйвәнгә қаритиватқан зораванлиқи вә таҗавузчилиқини тосуш үчүн актип һәрикәт қилишимиз керәк. Биз йәнә хитайниң биологийәлик қорал тәрәққиятиға диққәт қилишимиз, биологийә саһәсидики һәмкарлиқлиримизни еһтият билән қилишимиз керәк. . . Иккинчидин, хитайдики депломатик паалийәтлиримизни күчәйтишимиз, хитайниң америкаға көрситиватқан тәсириниң мәқситини яхши игилишимиз керәк. Иқтисадий җәһәттә биз тәминләш һалқисидики йочуқларни һәл қилишимиз, болупму техника вә сәһийә тәминләш зәнҗирлирини хитайдин йөткишимиз керәк. . . . Әлвәттә, кишилик һоқуқни илгири сүрүш бизниң хитай сияситимиздә давамлиқ муһим орунда туруши керәк,” дегәнләрни илгири сүргән вә хитайда турушлуқ баш әлчини интайин мүшкүл вәзипиләрниң күтүп туруватқанлиқини билдүргән.
Арқидин хитайда турушлуқ әлчи намзати николас бурнс сөз қилған. У мунуларни тәкитлигән:
“ташқий ишлар министиримиз биллинкен мартта ейтқинидәк, американиң хитай хәлқ җумһурийити билән болған мунасивити 21-әсирдики әң чоң гео-сясий синақтур. . . Биз хитай билән келимат өзгириши, сәһийә вә ядро қораллириниң тарқилишини чәкләш қатарлиқларда һәмкарлишимиз керәк. Әмма биз шуниң билән биргә бейҗиңниң бизгә пәйда қиливатқан риқабәтләргиму тақабил турушимиз керәк. Хитай бизниң қиммәт қаришимиз вә мәнпәәтимизгә зит һәрикәтләрдә болуватиду.”
У сөзидә американиң чоқум шерик дөләтлири билән һәмкарлашқан асаста хитайниң иқтисадий, сиясий вә һәрбий тәһдитлиригә ортақ тақабил туруши лазимлиқини тәкитлигән. У мундақ дегән: “биз иттипақдашлиримиз вә шериклиримиз билән бирлишип, әркин вә очуқ һинди-тинч окянни қоғдишимиз керәк, җүмлидин американиң 21-әсир техникасидики сода вә һәрбий әвзәлликини сақлап қелишимиз керәк.”
Николас бурнс әпәнди сөзи давамида уйғурлар учраватқан ирқий қирғинчилиқниму тилға елип йәнә мунуларни дегән:
“хитайниң шинҗаңда йүргүзүватқан ирқий қирғинчилиқи, тибәттики дәпсәндичикликлири, хоңкоңниң аптономийәси вә әркинликигә бузғунчилиқ қилиши һәмдә тәйвәнгә қаритиватқан зомигәрлики чоқум тохтитилиши керәк.”
Николас бурнс әпәнди сөзидә американиң чоқум кәскин депломатийини йолға қоюши керәкликини, шериклири билән һәмкарлиқни ашуруши керәклики, һәрбий күчини ашуруши керәклики, кишилик һоқуқ вә демократийәни алға сүрүши, болупму американиң өз күчигә, өзиниң әвзәлликлиригә ишиниши керәкликини тәкитлигән.
У американиң чоқум иқтисадий вә пән-техника җәһәттә өзини күчләндүрүп, йеңи замандики соғуқ урушта хитайдин иқтисад вә пән-техникада үстүн туруши керәкликини илгири сүргән.
Мәзкур йиғин икки саәт давамлашқан болуп, йиғинниң соал-җаваб қисимида бурнс әпәнди көп қетим американиң тәйвән демократийәсини қоғдиши, корона вирусиниң мәнбәсини тәкшүрүши, хитайниң ядро паалийәтлирини тәкшүрүши вә уйғурларға қаритиливатқан ирқий қирғинчилиқни тохтитиш үчүн һәрикәт қилиши керәклики һәққидә тохталған.
Мәлум болушичә, бу йил 65 яшқа киргән николас бурнс пишқәдәм депломат болуп, у илгири американиң шималий атлантик әһди тәшкилатида турушлуқ әлчиси болған икән. Нөвәттә бурнисниң америка дөләт мәҗлисидики һәр икки партийәдин болған мәҗлис әзалириниң қоллишиға еришидиғанлиқи мөлчәрләнмәктикән.