Amérikadiki Uyghurlarning wekili guwahliq yighinida amérikaning Uyghur qanunlirini toluq ijra qilishini telep qildi

Amérika awam palatasining bir kishilik hoquq komitéti 15-féwral ötküzgen bir qétimliq guwahliq yighinida, amérikaning Uyghur qanunlirini toluq ijra qilip, Uyghur irqiy qirghinchiliqigha chétishliq xitay emeldarlirini we amérikadiki Uyghurlargha qarita chégra halqighan basturush heriketliride bolghan xitay aktyorlirini jazalash hemde ularni qanuniy jawabkarliqqa tartishqa chaqirdi. Amérika awam palatasining “Tom lantos kishilik hoquq komitéti” chaqirghan “Chégra halqighan basturush we amérikaning inkasi” mawzuluq guwahliq yighinida amérika Uyghur birleshmisining re'isi elfidar iltebir guwahliq berdi.

Elfidar xanimning tekitlishiche, xitay Uyghurlar yürgüzgen irqiy qirghinchiliqni yoshurushta özining chégra halqighan basturushini kücheytip, amérikadiki Uyghurlargha tehdit sélish, qorqutush, parakendilik qilish, ularning yurtidiki a'ile ezalirini görüge tutush arqiliq, özining sadir qiliwatqan wehshilikini yoshurushtin ibaret chégra halqighan basturush taktikisida “Muweppeqiyetlik bolmaqta” iken.

YouTube/TomLantosHumanRights

Guwahliq yighinida elfidar xanim mundaq dégen: “Méning otturigha qoyidighan tewsiyelirimning biri shuki, biz qolimizdiki hazir bar bolghan wasitilerni ishlitishimiz kérek. Siz awam palatasida ‛Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanuni layihesi‚ ni otturigha qoydingiz. Biz amérikaliqlar ‛Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanuni‚ni maqulliduq, biz yene ‛Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni‚ nimu maqulliduq. Biz bu ikki qanun arqiliq Uyghur irqiy qirghinchiliqi we wehshiylikke chétishliq xitay emeldarlirini jazalishimiz kérek. Yene nurghun qedemler bar. Biz bezi xitay emeldarlirini jazaliduq, lékin bu ‛magnitiskiy qanuni‚ arqiliq boldi. Shunga, bizning qolimizda qanun turupmu yene némini saqlaymiz?”

Elfidar xanim yighinda yene aqsarayning xitay “Edliye penliri instituti” ni amérikaning émbargo tizimlikidin chiqiriwetkenlikini tenqid qilghan. Uning körsitishiche, aqsarayning qarari ularni ümidsizlendürgen. Elfidar iltebir yighinda mundaq dégen: “Biz (jazalashta) aldigha méngish ornigha, arqigha chékinduq. Biz aqsarayning ‛edliye penliri institut‚ ni émbargo tizimlikidin chiqiriwetkenlikini anglap bek ümidsizlenduq. Bu orun xitay hökümitige chétishliq bolghan bir gén tetqiqat orni. Belkim ular kelgüside amérika téxnikisining yardimi bilen amérikagha qarshi gén qoralinimu ishlepchiqirishi mumkin. Biz quruq bir wede üchün qolimizdiki kozérdin waz kechtuq. Biz chégra halqighan basturush, irqiy qirghinchiliq wehshiylikige chétishliq xitay emeldarlirini bedel tölitishte qet'iy bolushimiz kérek.”

YouTube/TomLantosHumanRights

Amérika hökümiti burun xitayning “Edliye penliri instituti” ni Uyghurlarni basturushqa qatnashqanliqi sewebidin qara tizimlikke kirgüzgen. Lékin prézidént baydén ötken yili 11-ayda xitay re'isi shi jinping bilen san-fransiskoda uchrashqanda, shi jinpingning sün'iy mest qilish dorisi-féntanin'gha qarshi amérika bilen hemkarlishishqa wede bérishining arqisidin, amérika hökümiti xitay “Edliye penliri instituti” ni qara tizimliktin chiqiriwetken idi. Bu qétimliq guwahliq yighini awam palata ezasi kristofér simit bilen jéymis mikgowérnning 2023-yili 5-ayda sun'ghan 3654-nomurluq “Chégra halqighan basturush siyasiti qanun layihesi” ge pikir élish munasiwiti bilen ötküzülgen.

Yighinda palata ezasi, yighin riyasetchisi jéymis mekgwérn (James McGovern) échilish sözi qilip, baydén hökümiti chégra halqighan basturushqa qarita ichkiy-tashqiy jehette bezi tedbirlerni alghan bolsimu, biraq chégra halqighan basturushni chekleshke munasiwetlik mewjut qanunlarning toluq emeslikini bildürdi. Jéymis mikgowérn mundaq dégen: “Biz yene hazirqi mewjut qanuniy wasitilerning toluq emeslikini bilimiz. Ichki jehette amérika hökümet organlirining chégra halqighan basturushqa bolghan ortaq éniqlimisi birdek emes. Amérika qanunliridiki boshluq jazalashqa tosqunluq qilmaqta. Xelq'arada amérikaning etrapliq bir istiratégiyesining bolmasliqi bizning inkasimizning tesiri we köp tereplik hemkarliqimizgha kashila qilishi mumkin.” mekgowérn özining bu jehettiki boshluqni toldurush üchün ikki qanun layihesi sun'ghanliqini bildürdi.

YouTube/TomLantosHumanRights

Jéymis mekgowérn mundaq dégen: “Bu boshluqni toldurush üchün ikki qanun layihesi maqullinishni saqlap turmaqta. Men kristofér simit bilen ‛chégra halqighan basturus siyasiti qanun layihesi‚ tüzüshke yétekchilik qilghanliqimdin pexirlinimen. Bu qanun layihesi hökümet organlirining dölet ichi we sirtida chégra halqighan basturushqa qarshi istiratégye tüzüshini telep qilidu.”

Mekgowérnning körsitishiche, u yene palata ezasi adam shéfning “Chégra halqighan basturushni toxtitish qanun layihesi‚ni qollighan bolup, uningda amérika qanunliridiki boshluqni hel qilishi telep qilinidiken.

Yighinida erkinlik sariyining mu'awin prézidénti nikol bibins sédaka (Nicole Bibbins Sedaca) guwahliq bérip, chégra halqighan basturushta téxnilogiyening pewqul'adde rol oynawatqanliqini bildürdi. Nikol bibins sédaka mundaq dégen: “Téxnologiye chégra halqighan basturushning tarqilishi we kéngishide pewqul'adde rol oynimaqta. Digital supilar we tor mulazimiti döletlerning kishilerni chégradin halqip nazaret qilish, iz qoghlap parakendichilik sélish we ijtima'iy alaqe supisi yaki shexsiy alaqe wasitiliri kishilerni nishan'gha élish mumkinchilikige ige qilmaqta.”

Nikol bibins sédakaning körsitishiche, xitay dunyadiki chégra halqighan basturush herikiti bilen shughulliniwatqan aldinqi 10 döletning ichide birinchi orunda turidiken. U, bu 10 döletning chégra halqighan basturush heriketlirining 30 pirsentini xitay igileydighanliqini bildürdi.

Nikol bibins sédaka mundaq dégen: “Bizning sanliq melumatimizdin qarighanda, dunyada chégra haliqighan basturush bilen shughulliniwatqan aldinqi 10 dölet xitay, türkiye, tajikistan, misir, rusiye, türkmenistan, özbékistan, iran, bélarusiye we riwanda. Pütün déloning 80 pirsentini bu 10 dölet igileydu. Xitay chégra halqighan basturushta eng mukemmel hem etrapliq heriket qiliwatqan dölet bolup, u pütün délolarning 30 pirsentini teshkil qilidu.”

Yighinda elfidar iltebirning tekitlishiche, xitayning yéqinqi yillardin béri amérikadiki Uyghurlargha qaratqan parakendilik herikiti kücheygen. U, xitayning amérikadiki Uyghurlargha pisixologiyelik bésim séliwatqanliqini bildürdi. Elfidar mundaq dégen: “Xitayning yéngi teshwiqat hujumini étirap qilish bizning hazir turuwatqan weziyitimizni chüshinishte intayin muhim. Xitay tekshürüsh ponkitlirining ornigha yuqiri téxnikiliq nazaretni almashturdi. U lagérdikilerni türmilerge yötkesh arqiliq, bizning wetenni dunyagha ‛normal‚ qilip körsetmekte. Konkrét éytqanda, xitay chégra halqighan parakendilik heriketlirini amérikada élip béripla qalmay, belki yene yéqinqi yillarda téximu kücheytti. Xitay izchil amérika qanunlirigha xilapliq qilip, amérikadiki Uyghurlarni nishan qildi. Ularni uruq-tughqanliri bilen qorqutush arqiliq xitayning irqiy qirghinchiliqini tenqidlishini jimiqturushqa urunushtek pisixologiyelik iztirap salmaqta.”

Yighinda yene xitayning chégra halqighan basturushta xelq'ara saqchi teshkilati-intérpolni qolliniwatqanliqi muzakire témilirining biri bolghan. Ottura sherq démokratiye merkizining ijra'iye diréktori tés mik'énéri (Tess McEnery) ning tekitlishiche, xitay intérpoldin paydilinishta uninggha eza istibdat döletlerni qollanmaqta iken. Tés mik'énéri, ottura-sherq hökümetlirining Uyghurlarni xitaygha ötküzüp bérip, ularni basturushigha hemkarlashqanliqi, istibdat hakimiyetler otturisidiki bu hemkarliqning bir yer shari bixeterlik mesilisi ikenlikini qeyt qilghan.

Tés mik'énéri mundaq dégen: “Ottura sherq hökümetliri Uyghurlarni qayturup berdi. Se'udi erebisten, ereb birleshme xelipiliki we misir Uyghur musulmanlirini tutqun qilish hem qayturup bérish arqiliq, xitayning Uyghurlarni basturushigha hemkarlashti.”

Tés mik'énérining tekitlishiche, démokratik döletler buninggha ortaq inkas qayturushi kérek iken. Tés mik'énéri mundaq dégen: “Men shuni nuqtini yene qayta tekitlimekchi, bu bir dölet bixeterliki hem yer shari bixeterliki mesilisidur. Bu bir istibdatning yene bir istibdat bilen hemkarlishishidur. Shunga biz démokratik döletler bir-birimiz bilen hemkarliship, chégra halqighan basturushqa ortaq inkas qayturushni közlishimiz kérek.”

Amérika awam palata ezasi, awam palatasi “Tam lantos kishilik hoquq komitéti” ning qosh re'isi jéymis mekgowérn bilen kristofér simitning sahipxanliqi we riyasetchilikide ötküzülgen bu qétimliq guwahliq yighini, dölet halqighan basturush heriketlirining da'irisi, kölimi we amérikaning inkasini kücheytishke da'ir teklip-pikirlerni muzakire qilishni meqset qilghanliqi bildürülmekte.