Amérika we kanada puqraliri: “Xitay hazir eng chong tehdit! ”

 Xitayning kishilik hoquq xatirisi, Uyghur qirghinchiliqi, xitayning künséri küchiyiwatqan eqliy mülük oghriliqi, xitay-rusiye shériklik munasiwitining chongqurlishishi, shuningdek xitayning teywenni ishghal qilish éhtimalliqi qatarliq sewebler tüpeylidin amérika we kanada qatarliq tereqqiy qilghan döletler xelqining xitaygha bolghan selbiy köz qarshi tik siziq sheklide örligen. Yéqinda melum bolghan uchurlar amérika we kanadaliqlarning yérimi xitayni özliri üchün “Eng chong tehdit” dep qaraydighanliqini bildürgen.

Amérikadiki nopuzluq aqillar merkizining biri bolghan péw (Pew) tetqiqat merkizi bu yil 20-féwraldin 22-mayghiche bolghan ariliqta dunyaning herqaysi elliridiki 24 dölette yashaydighan 30 mingdin artuq kishining xitaygha bolghan köz qarshini toplighan. Ray sinash netijisidin melum bolushiche, buninggha qatnashqan mutleq köp qisim kishilerning xitaygha bolghan selbiy qarishi barghanséri küchiyip barghan. Bu tekshürüshte xitayning diplomatiye siyasitige we shi jinpinggha bolghan köz qarshi, shundaqla xitayning yumshaq küchi we iqtisadiy küchi toghrisidiki köz qarashlar soralghan.

Doklatta bayan qilinishiche, xitaygha eng ijabiy pozitsiyede qaraydighanlar nigériye we kéniye qatarliq döletler bolup, tekshürüshke qatnashqan nigériyeliklerning 15 pirsenti we kéniyeliklerning 23 pirsenti xitaygha nisbeten selbiy qarashta ikenlikini ipadiligen. Awstraliyelikler we yaponiyeliklerning 87 pirsenti, amérikiliqlarning 83 pirsenti we kanadaliqlarning 79 pirsenti xitaygha nisbeten selbiy pozitsiyede ikenlikini ipadiligen. Shuning bilen bir waqitta, amérikiliqlarning yérimi xitayni tehdit dep köridighanliqini ipadiligen.

 Pénsilwaniye shitatliq uniwérsitétning sabiq sherqiy asiya tetqiqati piroféssori, amérika tashqi ishlar ministirliqining sabiq tashqi ishlar emeldari wilyam duykérning qarishiche amérika xelqning xitayni tehdit dep qarishigha seweb bolghan asasiy amillar köp qatlamliq mesililerge bérip chétilidu. U bu heqtiki ziyaritimiz jeryanida bu mesile heqqidiki pikirlirini biz bilen ortaqliship mundaq dédi: “Men buninggha tarixiy nuqtidin jawab bérishini muwapiq dep qaraymen. Köp qisim radiyo anglighuchilargha melum bolghinidek amérika bilen xitay aldinqi esirning 70-80-yillirida munasiwetni normallashturdi. U waqitlarda amérika we köp qisim amérika xelqi xitayning iqtisadiy riqabetchi süpitide qed kötürüshini qarshi aldi. Chünki shu waqitta biz ‛xitay iqtisadi tereqqiy qilsa xitay tedrijiy halda gherb döletlirige, amérika we yawropagha oxshash démokratik döletke aylinidu‚ dep oylighan. Lékin bu on yil ichide, bolupmu aldinqi besh-alte yil ichide ehwal özgerdi. Bu jeryanda xitay amérikida iqtisadiy riqabetchi dep qaraldi. Amérikidin xitaygha éksport qilghan'gha qarighanda nurghun nerse xitaydin import qilindi. Méningche yéqinqi on yildek waqit ichide, nurghun amérikiliqlar xitayni dost emes, eksiche riqabetchi dep köridighan boldi. Yéqinqi besh-alte yil etrapida bolushi mumkin, méningche amérika we amérika xelqi xitay élip kelgen istratégiyelik yaki bixeterlik tehditige bekrek köngül böldi. Bu tehdit amérikighila emes, dunyaning bashqa jaylirinimu endishige giriptar qiliwatidu. Méningche xitayning xongkongdiki démokratik heriketni basturushi, Uyghur élidiki xelqlerning dini étiqadi we örp-aditini basturushi, shuningdek yéqinqi bir qanche yilda xitayning rusiye bilen yéqindin hemkarliship rusiyening ukra'inagha tajawuz qilishini qollishi dégenler buningdiki muhim amil. Andin qalsa eng muhim nuqta, xitayning teywen'ge tajawuz qilip, teywen'ge hökümranliq qilish tehditimu shuning ichide. Shunga méningche yuqiridiki sewebler tüpeylidin mutleq köp sandiki amérika xelqi xitayni siyasiy, iqtisadiy istratégiye jehettin tehdit dep qaraydu.”

Piw tetqiqat merkizining mu'awin mudiri lora silwér xanimmu xitayning kishilik hoquq xatirisi, xitayning künséri küchiyiwatqan téxnika küchige bolghan endishe we xitay-rusiye shériklik munasiwitining chongqurlishishi qatarliq amillarni amérika-xitay munasiwitini we amérikiliqlarning xitaygha bolghan köz qarshini özgertken muhim amillar qatarida tilgha alghan.

 “Kanada xelqning xitaygha qarita köz qarshining künséri nacharlishishigha seweb bolghan asasiy amillar némiler bolushi mumkin? ” dégen so'alimizni kanadadiki “Uyghur heqlirini himaye qilish qurulushi” ning ijra'iye diréktori memet toxtigha qoyghinimizda u bu heqtiki oylighanlirini qisqiche bayan qilip ötti. Uning qarishiche, xitayning zorawanliq siyasiti, xitayning dunyagha xoja bolushtek qebih niyiti we xitayning bashqa döletlerning ichki siyasitige arilishishi kanada xelqning xitaygha qarita köz qarshining künséri nacharlishishigha seweb bolghan asasiy amillar iken.

Xitay heqqidiki tetqiqatta gherb dunyasida közge körün'gen siyasiy analizchi gordon changning qarishiche, xitayning kanadaning ichki ishlirigha arilishishi, bolupmu kanadaning saylam ishlirigha qol tiqip xitayperest ademlerni parlaméntqa kirgüzüshke urunushi kanada xelqning xitaygha qarita selbiy köz qarshining rékort sewiyede yuqirilishigha sewebchi bolghan muhim amil.

U bu heqte mundaq dédi: “Méningchimu kanadaliqlarning xitay heqqidiki selbiy köz qarshi yuqiri pellige yetti. Xitayning izchil kanadaning saylam ishlirigha arilishiwatqanliqi ashkarilandi. Yene nurghun kanadaliqlar kanada hökümitining bu xildiki <xitayning qol tiqishi> mesilisini bir terep qilmasliqidin endishe qilidu. Bu kanadaliqlarning xitaygha qarshi yüzlinishining muhim sewebi. Buninggha oxshash bir qatar ishlar kanadada talash-tartish bolup, nechche ay dawamlashti. Méningche, kanadaliqlarning xitay heqqidiki köz qarishida körülüwatqan özgirishlerni bilmekchi bolsingiz, xitayning kanadadiki saylamgha arilishish heriketlirige we uning ashkarilinishigha diqqet qilishingiz kérek. Xitay bezi kishilerni kanada parlamént ezasi qilip saylimaqchi boluwatidu. Shundaqla bezi kishilerning parlaméntqa saylinishining aldini almaqchi boluwatidu. Uning üstige bu toghriliq nurghun uchurlar yéqinda ashkarilandi. Kanada pirézidénti jastin trudo xitayning kanadadiki saylamgha arilishishini tekshürüsh üchün bir guruppa kishilerni xizmetke teyinlidi.”

Memet toxti ependining qarishiche, amérika we kanada qatarliq tereqqiy qilghan döletlerdiki xelqning xitaygha qarita selbiy köz qarishining rékort yaritish derijiside yuqirilishi Uyghur dawasi üchün belgilik tesiri bolidu. Uning pikriche bu yüzlinish Uyghur dawasi üchün mu'eyyen ijabiy muhit yaritidighan bolsimu buningdin qandaq paydilinish we buni emeliy heriketke aylandurush Uyghur teshkilatlirigha, jümlidin Uyghur dewagerlirining tirishchanliqigha we qabiliyitige zor derijide baghliq.

Piw tetqiqat merkizining tekshürüsh netijisidin ayan bolushiche , 24 dölettiki üchtin ikki qisim kishiler, bolupmu kirimi yuqiri we tereqqiy qilghan amérika, kanada, awstraliye, yaponiye, en'gliye, gérmaniye we shiwétsiye qatarliq döletlerdiki xelqlerning mutleq köp qismi xitaygha qarshi selbiy köz qarashta iken.

Péw tetqiqat merkizining tekshürüsh netijisidin ayan bolushiche, nöwette xitay heqqidiki bu xil selbiy qarash yüzlinishi gherb dunyasida tedrijiy yuqirilawatqan bolup, bu hal mahiyette xitayning xelq'aradiki düshmenlirini köpeytidighan bir muhim amil, dep qariliwatqanliqi melum.