Mutexessisler amérika, xitay we rusiye arisidiki munasiwetler heqqide pikir bayan qildi

Dunya ammiwi axbarat wasitiliride élan qiliniwatqan melumatlargha qarighanda, kéyinki waqitlarda amérika qoshma shtatliri we xitay otturisidiki munasiwetlerning xéli jiddiylishiwatqanliqi bayqalmaqtiken. Mutexessisler buni köpinche tibet, teywen we Uyghur élidiki weziyet bilen baghlap analiz qilmaqta. Bu jehette özini dunyadiki eng aldinqi qatarliq hésablaydighan rusiyeningmu bu ikki memliketke nisbeten tutqan pozitsiyesi mutexessislerning diqqitini tartidighan mesilige aylanmaqta.

Yéqinda élan qilin'ghan rusiyening “Wzglyad” (yéngiliqlar) agéntliqida élan qilin'ghan yéwgéniy krutikofning “Qandaq qilip a q sh xitayni onlighan ayrim kinezliklerge parchilashqa urunmaqta” namliq maqalida éytilishiche, amérika xitayni uning aptonomiyeliridin bölüwétishke hem milletler ara toqunushlarni kücheytishke qaritilghan bir türküm bildürüshlerni hem teshebbuslarni qilghaniken. Maqale aptori a q sh ning kéyinki waqitlarda tibet, teywen hem Uyghurlar toghriliq chiqarghan qanun layihelirining biwasite xitaygha qarshi qaritilghanliqini tekitlep, buni xitayda milletler ara mesililerni keltürüp chiqirish meqsitide xitayning dölet qurulushigha qilin'ghan tashqi hujum hem xelq'ara qanunlar nuqti'ineziridin xitayning ichki ishlirigha arilashqanliq dep qarighan.

Maqalide Uyghur mesilisimu kötürilgen bolup, uning aptori washin'gtonning Uyghurlarni heddidin tashqiri qollawatqanliqini otturigha qoyghan. U Uyghurlarning iraqtiki, süriyediki, hetta chéchénistandiki urush heriketlirige qatnishiwatqan bolsimu, amérikaning Uyghurlarning milliy bölgünchilik heriketlirini diniy esebiy küchler tizimigha kirgüzüshtin bash tartiwatqanliqini bildürgen.

Yene bir tereptin, maqale aptori in'gliz-sakson tilliq ammiwi axbarat wasitilirining bir nechche yillar dawamida Uyghur élidiki weziyet etrapida xitaygha qarshi qattiq teshwiqat yürgüzliwatqanliqini, bolupmu bu rayonda béyjing teripidin qurulghan mexsus emgek lagérlirigha diqqet qiliniwatqanliqini ilgiri sürgen.

“Merkiziy asiya” tor bétide élan qilin'ghan mark skottning “Rusiye we xitay taratqularda a q sh diki naraziliqlarni köptürmekte” namliq maqalisidin melum bolushiche, rusiye we xitay axirqi waqitlarda amérikada orun alghan naraziliq heriketlirini öz menpe'etliride ishlitishke tiriship, buningda ijtima'iy taratqulardin paydilanmaqtiken. Kéyinki üch künning ichidila xitay elchiliri, rusiye teripidin qollap-quwwetliniwatqan “Yéngiliqlar” agéntliqliri hem rusiye we xitay bilen alaqisi bar bashqimu menbeler amérika heqqide 1200 din oshuq xewer élan qilghan. Bu xewerlerde amérika sheherliride yüz bériwatqan weqeler heqqide xilmu xil köptürülgen qarashlar tarqitilghan. Mesilen, xitay taratqulirida amérikaning atlanta shehiride bolup ötken naraziliq herikitide ikki oqughuchining saqchilar teripidin tutqun qilinish widéyosi tarqitilghan. Maqalida éytilishiche, béyjingning bolupmu Uyghurlargha nisbeten tutqan qattiq qolluq taktikisigha qarimay, xitayning bir emeldari bu widéyogha qaritip “Saqchi teripidin heddidin ashqan küch qollinish” dep bahalighaniken.

Amérika we xitay munasiwetlirining nacharlishishi rusiyege qandaq tesir körsitishi mumkin? bu memliketler arisidiki munasiwetler Uyghurlargha tesir qilamdu?

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan qazaqistanliq siyasetshunas pyotr swo'ik ependi mundaq dédi: “Mesile a q sh we xitay otturisidiki munasiwetlerning nacharlishishida emes, belki hakimiyiyetke kelgen prézidént trampning angliq halda sowét ittipaqida orun alghan qayta qurush siyasitigiche bolghan ariliqta shekillen'gen a q sh we xitay iqtisadlirining bir pütünlükini buzushqa qaritilghan heriket élip bériwatqanliqida. Kélechekte dunya bir qutuptin köp qutuplishishqa qarap özgiridu. Yeni kélechekte xitay, amérika, yawropa, yawro'asiya iqtisad ittipaqi her qaysi öz aldigha yashaydighan bolidu. Shuning üchün bügünki dunya weziyitini amérika-xitay-rusiye munasiwetliri asasida emes, belki ularning her qaysini alahide rayon süpitide qarash kérek.”

Pyotr swo'ikning qarishiche, dunyagha tarighan korona wirusi bir késel süpitide emes, belki siyaset süpitide barliq memliketlerning ehwaligha tesir körsetmektiken. Rusiye bu jehette ya xitay, ya amérika terep bolmay, özining bu pozitsiyesini chüshendürüshni xalimaydiken hem buni amérika we xitay otturisidiki mesile dep qaraydiken.

Siyasetshunas jasaral quwanishalin ependi rusiyening da'im amérika bilen riqabetliship kéliwatqan bir memliket ikenlikini, hetta yéqinda amérikada qara tenlik yigitning saqchilar teripidin öltürülüsh sewebidin chiqqan naraziliq heriketlirige xushal bolup olturghanliqini bildürüp, mundaq dédi: “Amérikaning rusiyege émbargo séliwatqanliqi melum. Krémilge bu ongay chüshüwalmaydu. Ehwali barghanséri nacharlawatidu. Amérikaning xitay bilen bolghan munasiwiti hazir heqiqeten yaxshi emes. Yéqinda amérika sherqiy türkistandiki Uyghur qérindashlarning ehwaligha qarita naraziliq bildürüp, xitaygha qarshi chariler qollan'ghanliqi melum. Shuninggha qarighanda, amérika bizge dost boluwatidu. Buningda héch qandaq guman yoq. Bizning hökümitimizning rusiyege qarita dostluqighimu ishinishke bolmaydu. Qazaqistanning rusiyedin körmigen yamanliqi yoq. Rusiye bizni ruslashturush, bayliqlirimizni bulash ishlirini élip bardi. Xitayning Uyghur, qazaq, qirghiz we bashqa türk-musulman xelqlerge élip kéliwatqan zulumliri melum. Shuning üchün hem rusiyedin, hem xitaydin saqlan'ghinimiz durus. Buninggha biz hazirche tosalghu bolalmaywatimiz. Buninggha peqet amérika qarshi turalaydu.”

Qirghizistanliq siyasetshunas rehim hapizof ependining pikriche, korona wirusi dunyadiki aldinqi qatarliq memliketlerning öz'ara soda-iqtisadiy, siyasiy munasiwetlirining keskinlishishige seweb bolghaniken. Bolupmu amérika we xitay otturisidiki soda urushining bügünki künde özining eng choqqisigha yetkenliki shuning bir ispati iken. Yene bir tereptin, her ikki terep bir-birini korona wirusining dunyagha tarilishida toxtimay eyiblimektiken.

Rehim hapizof mundaq dédi: “Bu ikki tereplimilik toqunushta rusiye xitay terep bolmaqta. Rusiye bügünki künde gherb döletlirining rusiyege qarita qolliniwatqan iqtisadiy émbargoliri we dunya yüzide néfit bahasining töwenlishi munasiwiti bilen éghir iqtisadiy, herbiy we siyasiy krézisqa uchrimaqta. Hazir süriye we liwiyede rusiyening ehwali yaxshi emes. Bügün amérikada yüz bériwatqan topilanglar el ichidiki weziyetni keskinleshtürmekte we bu chataqlar amérikaning iqtisadigha selbiy tesirini körsetmekte. Men oylaymenki, amérika iqtisad jehettin dunyadiki eng küchlük dölet. Lékin u waqitliq bu ishlargha qarimay, xitayning Uyghur xelqige qaratqan wehshiyane siyasitige qarshi turidu. Xitay kommunist hökümitining Uyghurlargha qaratqan wehshiyane, aldamchiliq siyasiti xelq'arada pash bolmaqta. Bu üch döletning bir-birige qarshi turushi Uyghurlargha selbiy tesirini körsetmeywatidu.”

Rehim hapizof yéqin arida amérikaning ichidiki naraziliq heriketlirining bésilip, uning xelq'aradiki aktipliqining téximu küchiyidighanliqini bildürdi.

Igilinishiche, yéqinda xitay tashqi ishlar ministirliqining bayanatchisi jaw lijyen amérikaning xitay menpe'etlirige ziyan keltürüsh urunushlirining qattiq qarshiliqqa uchraydighanliqini bildürgen. U xitayning bixeterlik we tereqqiyat saheliridiki öz menpe'etlirini qet'iy qoghdaydighanliqini körsetken.